Conception of "God" in Islam

X ü l a s ä

ÌSLAM DÌNÌNDÄ ALLAH MÄFHUMU

Nijad C. MÌKAYÍLZADÄ

(Хязяр Университяси, Бакы, Азярбайъан)
Bäåärìyyät polìteìzmdän monoteìzmä doõru öz ìnkìåafínda uzun bìr yol – daådan, gìldän, taxtadan düzäldìlmìå bütlärä, bìtkìlärä, heyvanlara, ìnsan surätìndä olan allahlara (Qädìm Yunanístan vä Roma allahlarí, Vìånu, Krìåna vä s.) sìtayìå kìmì märhälälärdän keçmìådìr (fetìåìzm, totemìzm, atäåpärästlìk, anìmìzm vä s).

Düzdür, ìudaìzmdä täkallahlíq bärqärar olmuådu vä bu Allah artíq ìnsan sìfätìndä deyìldì (bälkä, od åäklìndä täzahür edìrdì), amma Musa peyõämbärlä söhbät edìr, arada heç bìr vasìtäçì olmadan åäxsän özü ona göstärìålär vä tapåíríqlar verìrdì.

Xrìstìan dìnìndäkì Allah” mäfhumunu täkallahlíqda gerìyä doõru addím hesab etmäk olar. Çünkì burada vahìd Allahín yerìnì üç üqnum – ata-allah, oõul-allah vä ruh-allah tutur, yänì xrìstìanlarín peyõämbärì olan Ìsa allahín oõlu sayílír, ruh-allah ìsä, xaçpärästlärìn etìqadína görä, göyärçìn åäklìndädìr. Amma bìologìya elmìndän mälumdur kì, bakìrä qíz doõmaz vä göyärçìndän dä qíz hamìlä olmaz. Odur kì, xrìstìanlíõín Müqäddäs Ruh, günahsíz döllänmä (bakìrä qízín hamìlä olmasí), üç üqnum vä s. haqqínda müddäalarí qädìm dövrlärdän baålayaraq äsasän elä Xrìstìan alämìnä mänsub mütäfäkkìrlärìn özlärìnìn (Sels, E.Renan, L.Taksìl, F.Nìtsåe, C.Coys, L.Feyxtvanger vä s.) käskìn tänqìd hädäfìnä çevrìlmìådìr.

Allahín üç sìfätdä mövcud olmasí vä Ìsanín Allahín oõlu olmasí müddäasí ìlä Mähämmäd peyõämbär dä ardícíl vä baríåmaz mübarìzä aparmíådír. Ìslam dìnìnìn banìsì özünün adì ìnsan olduõunu vä ölmäz olmadíõíní (demälì, Ìsadan färqlì olaraq, Allahla heç bìr qohumluq ìddìasínda olmadíõíní) däfälärlä näzärä çarpdírmíådír.

Ìslam dìnìnìn äsas müddäalarí olan Allahín vahìd vä åärìksìz olmasí, Allahdan baåqa heç bìr mäbudun olmamasí, Allaha åärìk qoåmaõín än böyük vä baõíålanílmaz günah olmasí Quranda vä Mähämmäd peyõämbärìn hädìslärìndä täkrarän vurõulanír kì, bundan da mäqsäd polìteìzmìn kökünü tamamìlä käsmäkdän, eläcä dä åäxsìyyätä pärästìåä yol vermämäkdän ìbarät ìdì.

Mähämmäd peyõämbär vahìd Allahdan baåqa här hansí bìr åeyä vä ya åäxsä här hansí formada ìbadät edìlmäsìnä, kìmìnsä här hansí åäkìldä ìlahìläådìrìlmäsìnä qaråí amansíz mübarìzä aparmíå vä bu yolda hätta özünä – Ìslam dìnìndä än yüksäk åäxsìyyät olan Peyõämbärä dä güzäåtä getmämìådìr: “Peyõämbärìnìn mäzarína sìtayìå edän mömìn mälundur””””.

Ìslam dìnìndä Allah dìgär (hätta monoteìst) dìnlärdä gördüyümüz ìnsanì sìfätlärdän mährumdur, yänì vahìd vä gözä görünmäyän Allahda ìnsana heç bìr oxåarlíq vä bütpärästlìyìn heç bìr ìzì yoxdur.

Belälìklä, heç bìr dìnì sìstemìn äsasínda Allah” mäfhumu baräsìndä Ìslam dìnìndäkì qädär yüksäk täsävvür durmur. Çox vaxt deyìrlär kì, Allah elä täbìätìn özüdür.” Allah mäfhumunun mähz Ìslam dìnìndäkì kìmì mütäräqqì surätdä anlaåílmasí yeganä olaraq bu dìndä hämìn mülahìzänì qäbul etmäyä äsas verìr. Doõrudan da, nä kìåì, nä dä qadín, ümumìyyätlä maddì åey, cìsìm olmayan, nä mürgü, nä dä yuxu bìlmäyän, gözä görünmäyän bìr qüvvä ìstär-ìstämäz Yerìn cazìbä qüvväsì, elektrìk, maqnìt kìmì täbìì qüvvälärì xatírladír.

Allah mäfhumunun belä mäntìqlä baåa düåülmäsì Ìslam dìnìnìn här cür mövhumatdan vä xurafatdan azad olmasí üçün zämìn yaratmíådír. Odur kì, özü göyärçìnä çevrìlän Allah vä ya älìndäkì äsaní ìlana çevìrän peyõämbär kìmì tìlsìm, ovsun, sehr, cadu, fal, gözmuncuõu vä s. uydurmalara ìnam da Ìslam dìnìnä eynì däräcädä yad vä zìddìr.

Mähämmäd peyõämbärìn Allah mäfhumuna saõlam düåüncälì münasìbätìnì vä bundan ìrälì gälän Ìslam dìnìnìn bütün mütäräqqì cähätlärìnì Elman Ataoõlu (Safruh) lakonìk åäkìldä çox gözäl xülasä etmìådìr: “Mähämmäddä dünyävìlìk, yänì maddìyyatçílíq, dìnìlìkdän, yänì ruhanìyyatçílíqdan qat-qat üstündür””””.