Cübran Xəlil Cübran

Atəşsiz, inan, nur olamaz sabitü qaim,

Atəş, günəş atəş, bəşəriyyət bütün atəş.

Hər bir hərəkət, məbdəi-xilqət bütün atəş...

Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhası

Həp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası¹.
Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər.

Cübranın İblisi də özündən razıdır. O da bu fikirdədir ki, İblissiz dünyada İblisin düşmənlərinə də, ədalət carçılarına, çörəyi İblisə qarşı mübarizədən çı­xan­la­ra da ehtiyac yoxdur: “Məgər sənə, müdrik din xadiminə, məlum deyilmi ki, məhz iblisin varlığı keşişlərin peyda olmasına səbəb olmuşdur və bu köhnəlmiş əda­vət səbəbindəndir ki, qızıl və gümüşlər dindarların cibindən siz vaizlərin və ru­hani ustadların cibinə axmaqda davam edir? Məgər sənin kimi bir üləma bilmirmi ki, səbəbin aradan qalxması ilə nəticə də yoxa çıxacaq?”² Cübranın İblisi özünü Allah kimi əzəli-əbədi göstərmək üçün onunla bağlı olduğunu iddia edir. İblisin insan təsəvvüründə necə dərin kök saldığını izah etmək üçün belə bir hekayət danışır: «İnsan ilk dəfə günəşi görəndə əllərini uzadaraq söylədi: “Bu göy qübbəsinin arxasında böyük Allah vardır, xeyirin yaradıcısı!” Sonra isə kürəyini işığa çevirdi və yerdəki kölgəsini görüb dedi: “Torpağın dərinliyində qorxulu iblis yaşayır, şər tö­rədicisi”». İşıq varsa, deməli, kölgə də olmalıdır. Lakin İblisin həm kölgə, həm də atəş ola bilməsi onun ikili təbiətini, riyakarlığını da ifadə edir.

Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Cübran daha çox İblisin “kölgə” xislətinə, Cavid isə “atəş” xislətinə istinad edir.

Caviddə də, Cüb­randa da İblis çevik, dinamik hərəkət­ve­ri­ci qüvvə kimi təq­dim olu­nur. O insanı daim fəaliyyətə səs­lə­yir. “Mənim ürəyimin dayanması ilə bə­şər­də hər hansı hərəkət də dayanacaq”. Lakin Cübranın İblisi daha səmimidir. O öz məq­­sə­dini gizlətmir: “Mən ölümsüz və əbədi İblisəm. Mən ya­lanın, riyanın, mək­rin və al­çaq­lığın ilhamvericisiyəm və əgər bu xüsusiyyətlər dünyanı tərk edəsi ol­sa, bəşə­riy­yət baxımsız ba­ğa bənzəyəcək ki, orda yalnız xeyir kollarının tikanları bi­təcək”.

Cavidin İblisi daha iblisanədir. O öz fəna işlərini fəzilət kimi, yı­xıcılığı quruculuq kimi təqdim edir. Daha doğrusu, sanki bunların vəhdətini ifadə edirmiş:
Əvət, İblis, o böyük sənətkar

Həm yapar, həm də yıkar, qüdrəti var.¹
Azərbaycan ədəbi tənqidində İblisin çox vaxt müsbət obraz səviyyəsinə qaldırılması da bu riyakarlığın necə ustalıqla həyata keçirildiyindən xəbər verir.

Cübranın İblisi Allahla qarşılaşdırılır, O-na alternativ kimi verilir. Ona görə də İblis daha çox Allaha qulluq edən insanların, yəni keşişlərin, rahiblərin çevrəsindədir – onlarla sıx surətdə bağlıdır. Cavidin İblisi ümumiyyətlə insanla bağlıdır. Sanki insan qəlbində əbədi lövbər salmışdır. Ona görə də bütün şər hadisələr insanın öz ayağına yazılmalı imiş!

Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız,

Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız,

Qarşılaşıb birləşəriz daima,

Ayrı deyil, çünki biriz daima¹.
Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində bir çox müəl­lif­lər İblisin ver­si­ya­sına uyaraq Şərin mənbəyini insanın təbiə­tin­də görmək mövqeyini tuturlar. Əs­lində isə insan iblisləşdikcə, öz təbiətindən uzaqlaşır. Özünü dərk etdikcə də öz təbiətinə, missiyasına uyğun yaşadıqda isə İblis üçün əlçatmaz olur.

İnsanı daim müşaiyət edən, ondan heç cür ayrılmaq istə­mə­yən təkcə ib­lis deyil, həm də Müqəddəs ruhdur. Bu ruhun da­şıyıcıları isə coğrafi məkan və za­man fərqlərinə baxmayaraq, hə­mişə bərabərdirlər. Bu yerdə H.Cavidin «Xəy­yam» əsərində söy­lənən bir fikiri yada salmaq istərdik: «Ayrı olsaq da, hə­qi­qətdə birik». Cavidlər və Cübranlar sağlığında bir-birini ta­nı­ma­salar da, yüz illər keçəndən və xırda fərqlər itəndən sonra ideya zirvəsində birləşirlər.