Çuvaş TÜRKÇESİ-TÜRKİye tüRKÇESİ SÖZLÜk bülent bayram iZMİR, 2007

2. 3. Çuvaş Türkçesinin Ağızları

Çuvaş Türkçesi “anatri” (aşağı) ve “viryal” (yukarı) olmak üzere iki temel ağza ayrılmaktadır. Çuvaş edebi dili, Anatri ağzı üzerine kurulmuştur. Fonetik olarak iki ağız birbirinden farklı özellikler göstermektedir. “Viryal” ağzı “Anatri” ağızları birbirinden ayıran özellikler şunlardır:

1) Edebi dilde ilk hecede bulunan “u” sesi, “viryal” ağzında “o”’dur. VA пор (var) > AA пуp, VA олттă > AA улттă vb.

2) VA’da “ă” ё ünlülerinde yuvarlaklaşma eğilimi vardır. ка°ма°л (keyif), . хă°мă°л (sap), кё°рё°к “kürk”, ё°лё°к (önceden, eskiden) vb. ^

3) ÇT’de VA’daki çoğul eki “–ceм” ve gibi edatı “пeк”, olumsuzluk anlamı veren “мap” edatı ünlü uyumunu hiçbir kelimede bozmaz. Bu eklerin “-caм” ve “пaк” şekilleri de vardır. AA’da bu söz konusu değildir. Ekler “-ceм” ve “пeк” şeklinden ibarettir.

VA ял-сам (köyler) > AA ялceм, VA xулa-caм (şehirler) > AA xулa-ceм, VA aчa-caм (çocuklar) > AA aчa-ceм, VA чул пак (taş gibi) > AA чул пeк, VA caн пaк (senin gibi) > AA caн пeк, VA эc мep> AA эc мap vb.

4) VA’da “yr” birleşmesiyle oluşan “r” yumuşak sesi vardır. VA мыр'ă (fındık, ceviz) > AA мăйăр, VA ыр'ă (at, aygır) > AA ăйăp, кар'ан (sonra) > AA кайран vb.

Çuvaş ağızlarının morfolojik ayrılıklarını şu şekilde göstermek mümkündür:

1) AA’da iyelik 1. ve 2. şahıs ekleri çok kullanılmaktadır. Aynı ekler VA’da hemen hemen hiç kullanılmamaktadır.

2) Yeterlilik fiilinde ve yeterlilik fiilinin olumsuz halinde kullanılan eklerde farklılıklar vardır. AA’da -ай (-ей) -пыраятăп (gidebilirim) / пыраймастăп (gidemem); VA’da -и- пыримастăп. VA’da yeterlilik fiilinin olumlu şekli yoktur.

3) VA’da anlatılan geçmiş zamanın hikâyesi bulunmaktadır; fakat AA’da bulunmamaktadır: “кайсаттам” (gelmiştim)

4) VA’da şimdiki-gelecek zaman 3. şahıs fiilleri şu şekildedir:

Olumlu (-ать, -атё): “каять, каятё” (o gidiyor, çıkıyor. ).

Olumsuz (-маç, -маçтё): каймаç, каймаçтё. (o gitmiyor, çıkmıyor).

AA’da ise şu şekildedir:

Olumlu (-ат): “каят”

Olumsuz (-маc, -маcт): каймас ya da каймаст

5) Soru edatı “-и” VA’da tek şekile sahiptir: пури? (var mı?), каятни (gidiyor musun?), килетни? (geliyor musun?). AA’da ise aynı zamanda “-а (-е)” de kullanılmaktadır: пури, каятна?, килетне? Fakat AA’da bulunmayan soru edatları “ка (ке)” VA’da kullanılmaktadır: Ăçта каянка? (Nereye gidiyorsun?) Вăл сана пёлетике? (Acaba o seni tanıyor mu?)

6) VA’da aнчax edatı yerine AA’da “кăнa” edatının kullanılması yaygındır.

Söz dizimi bakımından iki ağız arasındaki en belirgin farklılık –sa (-se) zarf-fiillerinin kulanımı ile ilgilidir. VA’da –sa (-se) zarf-fiili görülen geçmiş zaman gibi kullanılabilmektedir. эпё кайса (Ben çıktım, gittim), эсё килсе (Sen geldin. вăл пире курса (O bizi gördü. )

Söz varlığı bakımından VA ile AA arasındaki en belirgin farklılığın AA’da özellikle Tatar Türkçesinin; VA’da ise Rusça’nın güçlü belirgin tesiridir.

1 Kratkaya Çuvaşskaya Entsiklopediya, Çeboksarı 2001, ÇKİ, s. 464.

2 Naseleniya Obşestvo. 2004. Rossiskaya Perepis’ V Etniçeskom İzmerené. N. 81. Eylül. www. demoscope. ru.

3 Kratkaya Çuvaşskaya Entsiklopediya, s. 465.

4 Çuvaşların tarihi ile ilgili bu kısım, Durmuş Arık, Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar), Aziz Andaç Yay. , Ankara 2005. , adlı eserin 14-25’inci sayfaları arasında “Çuvaşların Tarihi ve Yaşadıkları Coğrafya” adlı bölümün kısa bir özetidir. Çuvaş tarihi için ayrıntılı bilgi için bk.; Osman Karatay, “Kuzey Kafkaslardaki ‘Vlendur Bulgar’ Halkı Üzerine”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir 2005, ss. 419-428, N. İ. AŞMARİN, Bolgari i Çuvaşi, Kazan 1902; Şerif BAŞTAV, “İtil (Volga) Bulgar Devleti”, Tarihte Türk Devletleri, Ankara 1987; P. V. FENİSOV, Etno-Kulturnıye Parelleli Dunayskih Bolgar i Çuvaşey, Çeboksarı 1969; V. D. DİMİTRİYEV, “O proishojdené Çuvaşskogo Naroda”, Materialı po İstoré Çuvaşskoy ASSR, Çeboksarı 1958; A. N. KURAT, “Doğu Avrupa Türk Kavim ve Devletleri”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, Ankara 1992, Akdes Nimet KURAT, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi Yay. , Ankara 1992 vd.

5 Çıvaş Şirşıvi Çuvaşiya Chuvashia, Çeboksarı 1996, ÇKİ, s. 16.

6 Durmuş Arık, Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar), Aziz Andaç Yay. , Ankara 2005, s. 23;

7 Ю. К. Марков