Çuvaş TÜRKÇESİ-TÜRKİye tüRKÇESİ SÖZLÜk bülent bayram iZMİR, 2007

2. Çuvaş Türkçesi

Çuvaş Türkçesi, X. yüzyılda İdil Bulgarları döneminde şekillenmeye başlayan ve XV. yüzyılda günümüzdeki Çuvaş topraklarında oluşumunu tamamlamış Çuvaş Türklerinin dilidir. Çuvaş Türkçesi üzerine yapılan çalışmalarda elde edilen sonuç ÇT’nin İdil-Bulgar Türkçesinin bir devamı ve Ana Bulgarcanın günümüzdeki tek temsilcisi olduğu yönündedir.¹⁴

Çuvaş Türkçesi, Türk dilinin Bulgar ve Hazar Türkçelerinin de girdiği Bulgar grubuna girmektedir.

2. 1. Çuvaş Türkçesinin Genel Ses Özellikleri¹⁵

1. Genel Türkçe “z” ÇT’de “r”’dir: GT tokuz (dokuz) > ÇT тăxxăp (twxxwr), GT öküz > ÇT вăкăp (vwкwr)vb.

2. Genel Türkçe “ş” sesi ÇT’de “l”dir: GT yaş (yıl, yaş) > ÇT çул (şśul), GT taş (taş) > ÇT чул (çul) vb.

3. Genel Türkçe “ş” sesine karşılık olarak bazı kelimelerde ön damaksıl “şś” sesi bulunmaktadır. GT baş (baş) > ÇT пуç (puşś), yaşı (parlamak, ışık vermek) > ÇT çёç (şśişś) vb.

4. Genel Türkçe “d” sesi ÇT’de “r”dir. GT udı- (uyumak) > ÇT çывăp (şśıvwr), GT ıd- (göndermek) > ÇT яp (yar) vb.

5. Kelime başındaki “y” sesi “şś”’ye dönüşür. yaruk (günah) > ÇT çылăx (şśılwh), yunuk (un) > ÇT çăнăx (şśınwh) vb.

6. “ç” sesi genellikle ön damaksıl “şś” sesine dönüşmektedir. çeçek (çiçek) > ÇT çeçкe(şśeşśke), ölç- (ölçmek) > ÇT виç- (vişś) vb.

7. “ı, i” sesleri önündeki “s” sesi “ş”ye dönüşür. sinek (sinek) > ÇT шăнa (şwna), sinük (kemik) > ÇT шăмă (şwmw) vb.

8. “ı, i” sesleri önündeki “t” sesi “ç”ye dönüşür. tıl (dil) > ÇT чёлxe (çélhe), yeti (yedi) > ÇT çиччё (şśiççé) vb.

9. Uzun ünlülerden sonra ÇT’de “y” sesi türer. ât (ad, isim) > ÇT ят (yat), âçı- (acımak, ekşimek) > йӳç- (yüşś) vb.

10. Yuvarlak ünlülerden sonra başta “v” sesi türer. on (on) > ÇT вуннă (vunnw), urun (yer) > ÇT выpăн (vırwn), öl- (ölmek) > вил- (vil-) vb.
2.2. Çuvaş Alfabesi:¹⁶

Çağdaş Çuvaş alfabesi 1769 yılında ilk Çuvaşça gramerinin yazılmasıyla başlamış ve 1949 yılında yapılan son değişiklikten sonra, bugünkü şekline kavuşmuştur. Çağdaş Çuvaş alfabesinin tarihini kısaca şu şekilde göstermek mümkündür:

1769 yılında yazılan ilk Çuvaşça gramer olan “Coчинeния, Пpинaдлeжaщиe к Гpaммaтикe Чувaшcкoгo Языкa” adlı eserde Çuvaş Türkçesi, Rus alfabesinden alınan 31 harfle (A, Б, В, Г, Д, E, Ж, З, И, İ, К, Л, М, Н, O, П, P, C, Т, У, X, Ч, Ш, Ь, Ы, Ъ, ЯТЬ, Й, Э, Ю, Я) ilk defa yazıya geçirilmiştir.

Bunun dışında kitapta Latin alfabesinden alınan “g” sesi de kullanılmıştır.

1832 yılında C. Elpid’in hazırladığı alfabede kullanılan harfler şunlardır:

“ A, Б, Г, ГГ, Д, E, Ж, З, И, İ, İÔ, İ^У, К, Л, М, Н, O, П, P, C, Т, У, X, Ч, Ш, Ъ, Ы, ^Ь, Ь^И, Я, Ю, Э ”

1867 yılında N. İ. Zolotinskiy’nin hazırladığı “Çuvaş Knege” alfabesiyle, “Cöldalık Knege” adlı takviminde 32 ses kullanılmıştır. Bu eserlerde kullanılan harfler şunlardır:

“ A, В, Э, E, Ы, И, İ, O, Ö, У, ӳ, Ю, Й, Ь, П, Б, C, З, Т, Д, Ш, Ж, К, Г, X, İ, В, P, Л, Н, М, Ч ”

Çağdaş Çuvaş Türkçesi alfabesinin oluşturulması için en büyük katkıyı sağlayanlardan birisi de İ. Y. Yakovlev’tir. Yakovlev’in hazırladığı alfabe, günümüz Çuvaş alfabesinin temelini oluşturmaktadır. Yakovlev alfabesinin ilk varyantında, 47 harf kullanmıştır:

“ A, Б, Б’, В, В’, Г, Г’, FF, F’F’, Д, Д’, Д”, E, Ж, Ж’, З, З’, И, Й, К, К’, Л, Л’, М, М’, Н, Н’, O, П, П’, P, P’, C, C’, Т, Т’, Т”, У, ӳ, Ф, X, X’, Ш, Ш’, Ъ, Ь, Ы ”

Yakovlev alfabesinin 1872 yılında hazırlanan ikinci varyantında, 27 harf bulunmaktadır.

“ A, П, В, К, Т, Т’, Ћ, E, Ш, C, Ç, И, J, Л, Љ, М, Н, Њ, O, P, У, ӳ, Ф, X, Ъ, Ь, Ы ”

1873 yılında, Yakovlev alfabesinde tekrar bazı değişiklikler yapılmıştır. Alfabedeki harf sayısı, 25’e düşmüştür.

“ A, Ă, У, Ы, E, Ё, ӳ, И, Й, Л, Љ, М, Н, Њ, P, C, Ç, Ш, В, К, X, П, Т, T, Ť, Ћ ”

Yakovlev’in hazırladığı Çuvaş Türkçesi alfabesi, 1873 yılındaki son değişiklikten sonra 60 yıl herhangi bir değişiklik yapılmadan kullanılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde yapılan aşağıdaki değişikliklerin ardından, Çuvaş Türkçesi alfabesi günümüzde şekline ulaşmıştır:

1923’te alfabeye “O” harfi eklenmiştir.

1926’da alfabeye “Ф” harfi eklenmiştir.

1933’te alfabeye “Б, Г, Д, Ж, З, Ц” harfleri; “Ћ” harfi yerine “Ч” harfi eklenmiştir.

1938’de alfabeye “Э, Ю, Я, Щ, Ъ, Ь” harfleri eklenmiş ve alfabeden “Љ, Њ, Ť” harfleri çıkarılmıştır.

1949’da alfabeye “Ë” harfi eklenmiştir.

1949 yılındaki bu son değişiklikten sonra günümüzde de kullanılmaya devam eden 37 harfli alfabeye ulaşılmıştır. Günümüz ÇT’nin alfabesi, şu harflerden oluşmaktadır.

“Aa, Ăă, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Ëë, Ёё, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Oo, Пп, Pp, Cc, Çç, Тт, Уу, ӳӳ, Фф, Xx, Цц, Чч, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя”

2. 3. Çuvaş Türkçesinin Ağızları

Çuvaş Türkçesi “anatri” (aşağı) ve “viryal” (yukarı) olmak üzere iki temel ağza ayrılmaktadır. Çuvaş edebi dili, Anatri ağzı üzerine kurulmuştur. Fonetik olarak iki ağız birbirinden farklı özellikler göstermektedir. “Viryal” ağzı “Anatri” ağızları birbirinden ayıran özellikler şunlardır:

1) Edebi dilde ilk hecede bulunan “u” sesi, “viryal” ağzında “o”’dur. VA пор (var) > AA пуp, VA олттă > AA улттă vb.

2) VA’da “ă” ё ünlülerinde yuvarlaklaşma eğilimi vardır. ка°ма°л (keyif), . хă°мă°л (sap), кё°рё°к “kürk”, ё°лё°к (önceden, eskiden) vb. ^

3) ÇT’de VA’daki çoğul eki “–ceм” ve gibi edatı “пeк”, olumsuzluk anlamı veren “мap” edatı ünlü uyumunu hiçbir kelimede bozmaz. Bu eklerin “-caм” ve “пaк” şekilleri de vardır. AA’da bu söz konusu değildir. Ekler “-ceм” ve “пeк” şeklinden ibarettir.

VA ял-сам (köyler) > AA ялceм, VA xулa-caм (şehirler) > AA xулa-ceм, VA aчa-caм (çocuklar) > AA aчa-ceм, VA чул пак (taş gibi) > AA чул пeк, VA caн пaк (senin gibi) > AA caн пeк, VA эc мep> AA эc мap vb.

4) VA’da “yr” birleşmesiyle oluşan “r” yumuşak sesi vardır. VA мыр'ă (fındık, ceviz) > AA мăйăр, VA ыр'ă (at, aygır) > AA ăйăp, кар'ан (sonra) > AA кайран vb.

Çuvaş ağızlarının morfolojik ayrılıklarını şu şekilde göstermek mümkündür:

1) AA’da iyelik 1. ve 2. şahıs ekleri çok kullanılmaktadır. Aynı ekler VA’da hemen hemen hiç kullanılmamaktadır.

2) Yeterlilik fiilinde ve yeterlilik fiilinin olumsuz halinde kullanılan eklerde farklılıklar vardır. AA’da -ай (-ей) -пыраятăп (gidebilirim) / пыраймастăп (gidemem); VA’da -и- пыримастăп. VA’da yeterlilik fiilinin olumlu şekli yoktur.

3) VA’da anlatılan geçmiş zamanın hikâyesi bulunmaktadır; fakat AA’da bulunmamaktadır: “кайсаттам” (gelmiştim)

4) VA’da şimdiki-gelecek zaman 3. şahıs fiilleri şu şekildedir:

Olumlu (-ать, -атё): “каять, каятё” (o gidiyor, çıkıyor. ).

Olumsuz (-маç, -маçтё): каймаç, каймаçтё. (o gitmiyor, çıkmıyor).

AA’da ise şu şekildedir:

Olumlu (-ат): “каят”

Olumsuz (-маc, -маcт): каймас ya da каймаст

5) Soru edatı “-и” VA’da tek şekile sahiptir: пури? (var mı?), каятни (gidiyor musun?), килетни? (geliyor musun?). AA’da ise aynı zamanda “-а (-е)” de kullanılmaktadır: пури, каятна?, килетне? Fakat AA’da bulunmayan soru edatları “ка (ке)” VA’da kullanılmaktadır: Ăçта каянка? (Nereye gidiyorsun?) Вăл сана пёлетике? (Acaba o seni tanıyor mu?)

6) VA’da aнчax edatı yerine AA’da “кăнa” edatının kullanılması yaygındır.

Söz dizimi bakımından iki ağız arasındaki en belirgin farklılık –sa (-se) zarf-fiillerinin kulanımı ile ilgilidir. VA’da –sa (-se) zarf-fiili görülen geçmiş zaman gibi kullanılabilmektedir. эпё кайса (Ben çıktım, gittim), эсё килсе (Sen geldin. вăл пире курса (O bizi gördü. )

Söz varlığı bakımından VA ile AA arasındaki en belirgin farklılığın AA’da özellikle Tatar Türkçesinin; VA’da ise Rusça’nın güçlü belirgin tesiridir.

1 Kratkaya Çuvaşskaya Entsiklopediya, Çeboksarı 2001, ÇKİ, s. 464.

2 Naseleniya Obşestvo. 2004. Rossiskaya Perepis’ V Etniçeskom İzmerené. N. 81. Eylül. www. demoscope. ru.

3 Kratkaya Çuvaşskaya Entsiklopediya, s. 465.

4 Çuvaşların tarihi ile ilgili bu kısım, Durmuş Arık, Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar), Aziz Andaç Yay. , Ankara 2005. , adlı eserin 14-25’inci sayfaları arasında “Çuvaşların Tarihi ve Yaşadıkları Coğrafya” adlı bölümün kısa bir özetidir. Çuvaş tarihi için ayrıntılı bilgi için bk.; Osman Karatay, “Kuzey Kafkaslardaki ‘Vlendur Bulgar’ Halkı Üzerine”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir 2005, ss. 419-428, N. İ. AŞMARİN, Bolgari i Çuvaşi, Kazan 1902; Şerif BAŞTAV, “İtil (Volga) Bulgar Devleti”, Tarihte Türk Devletleri, Ankara 1987; P. V. FENİSOV, Etno-Kulturnıye Parelleli Dunayskih Bolgar i Çuvaşey, Çeboksarı 1969; V. D. DİMİTRİYEV, “O proishojdené Çuvaşskogo Naroda”, Materialı po İstoré Çuvaşskoy ASSR, Çeboksarı 1958; A. N. KURAT, “Doğu Avrupa Türk Kavim ve Devletleri”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, Ankara 1992, Akdes Nimet KURAT, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi Yay. , Ankara 1992 vd.

5 Çıvaş Şirşıvi Çuvaşiya Chuvashia, Çeboksarı 1996, ÇKİ, s. 16.

6 Durmuş Arık, Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar), Aziz Andaç Yay. , Ankara 2005, s. 23;

7 Ю. К. Марков, Ю. Р. Архипов, Naseleniye Çuvaşskoy Respubliki, http://gov. cap. ru/hierarhy. asp?page=. /208/51792/128004/ 02. 02. 2007.

8 agm.

9 Çuvaşlar üzerine yapılan çalışmaların önemli bir bölümünü, Çuvaş Türklerinin dini inanışları üzerine yapılan çalışmalar oluşturmaktadır. Bu konuda ile ilgili Türkiye’deki en kapsamlı çalışma, Durmuş ARIK’ın çalışmasıdır. Durmuş ARIK. 2005. Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar). Ankara: Aziz Andaç Yay. . Çalışmada Çuvaş Türkleri arasında İslam, Hıristiyanlık ve Çuvaş geleneksel dini ele alınmıştır. Çalışmanın büyük bir bölümü, Çuvaş geleneksel dinine ayrılmıştır. Bu konudaki önemli çalışmalardan bazıları şunlardır: N. İ AŞMARİN. (1921). Otgoloski Zolotoordinskoy Starinı v Narodnıh Verovaniyah Çuvaş. Kazan. , N. İ. AŞMARİN. (1982). “Vvedeniye v Kurs Çuvaşskoy Narodnoy Slovesnosti”. Çuvaşskiy Fol’klor Spetsifika Janrov. Çeboksarı. ss. 3–53. P. V. DENİSOV. (1959). Religioznaya Verovaniya Çuvaş. Çeboksarı. G. E. KUDRYAŞOV. (1961). Perejıtki Religioznıh Verovanıy Çuvaş i İh Preodoleniya. Çeboksarı. , V. MAGNİTSKİY. (1881). Materialı k Obyasneniyu Staroy Çuvaşskoy Verı. Kazan. , V. G. RADİONOV. (1990). “O Sisteme Çuvaşskih Yazıkçeskiy Obryadov”. Çuvaşskaya Narodnaya Poeziya. Çeboksarı. , A. SALMİN. (1997). Narodnaya Obyadov U Çuvaşey. Çeboksarı. , V. P. VİŞNEVSKİY. 1846. O Religioznıh Poveryah Çuvaş. Kazan.

10 Durmuş ARIK. age. s. 35.

11 İdil-Bulgar Devletindeki hâkim etnik grubun hangi Türk boyu olduğu üzerine birçok fikir ileriye sürülmektedir. Günümüzde özellikle Tatar ve Çuvaş Türkleri arasında, önemli tartışmalar yaşanmaya devam etmektedir. Dil, tarih, etnografya vb. açısından pek çok tartışmaya sebep olan bu konu ile ilgili pek çok yayın yapılmıştır. Herşeye rağmen Çuvaş ve Tatar Türkleri, İdil Bulgar Devletini sahiplenmekte ve bu devletin günümüze ulaşan kalıntılarına (Bulgar, Biler…) büyük önem verilmektedir. Bu konuya kaynaklık edebilecek önemli yayınlardan bazıları şunlardır: N. İ. AŞMARİN. (1902). Bulgarı i Çuvaşi. Kazan. , D. G. MUHAMMETŞİN-F. S. HAKİMZYANOV. (1987). Epigrafiçeskiye Pamyatniki Goroda Bulgara. Kazan. , A. P. SMİRNOV. (1951). Voljskiye Bulgari. Moskova. , T. TEKİN. 1987. Tuna Bulgarları ve Dilleri. Ankara, M. F. ZEKİYEV. (1998). Törki Tatar Etnogenezı. Moskova-Kazan: Fikir Neşriyatı. -İnsan Neşriyatı.

12 Durmuş ARIK. age. s. 146.

13 A. Rona TAŞ. (1982). Çuvaşskiye Skazki (Zametki Vengerskogo İsledovatelya). Çuvaşskiy Fol’klor. Spetsifika Janrov. Çeboksarı: ÇKİ. s. 130.

14 Talat TEKİN, Mehmet Ölmez, Türk Dilleri –Giriş-, Yıldız Dil ve Edebiyat 2, İstanbul 2003, s. 53.

15 Talat TEKİN, Mehmet Ölmez, age., s. 53.

16 L. P. Sergeyev, E. A. Andreyeva, Çıvaş Çilhi Spravoçnik, Şupaşkar 2004, s. 56-57.

 “°” Yuvarlaklaşmayı göstermektedir.