ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ ÔÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ
Yüklə 3,32 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Àçяðáàj‡àí Ðåñïóáëèêàñû ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí ãяðàðû èëя ÷àï îëóíóð. ÒÎÏËÀÉ ANI : Məmmədəli Qövsi FƏRZANƏ
- ELMİ REDAKTORU VƏ ÖN SÖZÜN MÜƏLLİFİ
- ÖN SÖZ ƏVƏZİ
- Prof. İsrafil Abbaslı Bakı, 2013
|
ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ ÔÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ ______________________________________________ GÜNEY AZƏRBAYCAN FOLKLORU I KİTAB (Təbriz, Yekanat və Həmədan ərazilərindən toplanmış folklor örnəkləri) ÁÀÊÛ – 2013 Àçяðáàj‡àí Ðåñïóáëèêàñû ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí ãяðàðû èëя ÷àï îëóíóð. ÒÎÏËÀÉANI: Məmmədəli Qövsi FƏRZANƏ ELMİ REDAKTORU VƏ ÖN SÖZÜN MÜƏLLİFİ: fil.ü.e.d. prof. İsrafil ABBASLI ТЯРТИБ ЕДЯНİ: fil.ü.f.d. Sönməz ABBASLI ÐЯJ×ÈËЯÐ: fil.ü.f.d., dos. Rza XƏLİLOV фil.ц.ф.д., dos. Язиз ЯЛЯКБЯРЛИ Güney Azərbaycan folkloru, I kitab (Təbriz, Yekanat və Həmədan ərazilərindən toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2013, 456 səh. Kitaba Güney Azərbaycanın Təbriz, Yekanat və Həmədan ərazilərindən toplanmış folklor örnəkləri daxil edilmişdir. А 3202050000 Qrifli nəşr 098 - 2013 © Фолклор Институту, 2013.
Zəngin, rəngarəng və çoxyönlü çalarlarla, ideya-məzmun əlvanlığı, bədii-poetik tutumu ilə tarix boyu yaradıcısı olan xalqın (etnosun, soykökün) sərvətinə çevrilmiş bu şifahi söz sənəti – folklor irsi əslində bu gün böyük əksəriyyəti doğma tarixi torpaqlarında yaşayan və dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş sayı 50 milyonu keçən Azərbaycan türklərinin mənəvi dünyasını ehtiva etməkdədir. Belə bir mənəvi xəzinəni bütövlükdə nəşr etmək işi isə gələcəklə bağlıdır və bu gün həyata keçirilməsi real olmayan bir arzu kimi qalmaqdadır. Biz, seriyanın (AFA) I cildinə “Azərbaycan folkloru antologiyası” başlıqlı ön sözdə keçmiş SSRİ xalqlarının çoxcildli folklor nəşrləri (onların söykəndiyi qaynaqlar, prinsiplər, mövzu təsnifatı, əhatə çevrələri və s.) kontekstində Azərbaycan folkloru örnəklərinə nəzər salmış və bu yöndə AFA seriyası nəşrinin seçilməsi istiqamətini əsaslandırmağa çalışmışıq. Həmçinin, ön sözdə qeyd olunur ki, belə bir təqdirəlayiq ədəbi-mədəni hadisə xalqımızın yüzilliklər boyu yaranan, yaddaşlarda qorunan şifahi söz sənətinin səciyyəvi cəhətlərini üzə çıxarmaq məqsədi güdür. Bu məqsəd isə qismən də olsa, yerinə yetirilmiş və hazırda da bu iş yeni istiqamətdə (Qarabağ: folklor da bir tarixdir, I, II və III kitablar, Bakı, Elm və təhsil, 2012) davam etdirilməkdədir. AFA seriyasının nəşrində öncədən elan olunmuş aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmuşdur: hər bir bölgənin (regionun) tarixi keçmişi və folklor örnəklərinin özünəməxsus səciyyəvi özəllikləri barədə ön söz; örnəklərin (ərazinin danışıq tərzi, dialekt və şivə-ləhcə xüsusiyyətləri qorunmaqla) növ və janrlar üzrə təsnifatının aparılması; söyləyicilər-informatorlar və toplayıcılar haqqında məlumatlar; ayrı-ayrılıqda hər bir cilddəki nümunələrin yaşatdığı mifoloji və folklor obrazları, əşya, predmet, insan, heyvan, kənd, qaya, çay, müqəddəs daşlar, məişət alətləri və özgə bu kimi adlar göstəricisi (qismən nəzərə alınmışdır). Ayrı-ayrı cildlərdə nəzərdə tutulmuş bu vəzifələr isə diqqətdən kənarda qalmışdır: hər bir bölgənin şifahi söz sənəti nümunələrinin yayılma çevrəsini nümayiş etdirən folklor atlası (bu baxımdan Naxçıvan və Şəki cildləri istisnalıq təşkil edir); örnəklərdə qorunan, yaxud adları çəkilən əlamətdar tarixi abidələrin, toponimlərin, real və əfsanəvi şəxsiyyətlərin (obrazların) şəkilləri, illüstrasiyalar; cild haqqında rus və ingilis dillərində xülasələr (bu iş seriyanın yalnız birinci kitabında yerinə yetirilmişdir). AFA çoxcildliklərinin nəşri hər şeydən öncə, Respublika Folklor Arxivi və Fondunun, həmçinin Azərbaycanın vahid folklor atlasının yaradılması işində mühüm addım sayıla bilər. AFA – seriyasının nəşri nəzərdə tutulmuş ictimai-siyasi və elmi-təbliği baxımdan olduqca zəruri vəzifələri həyata keçirmişdir. Bunlar bu gün özgə dövlətlərin tərkibində qalan tarixi torpaqlarımızın (Dərbənd, Borçalı – iki kitab, Zəngəzur – iki kitab, Ağbaba – iki kitab, İrəvan-çuxuru, Göyçə, Qaraqoyunlu, Dərələyəz, Loru-Pəmbək) folklor örnəklərinin nəşridir. “Qarabağ folkloru” cildi isə bu sətirlərin müəllifinin təşəbbüsü ilə ermənilərin torpaq iddiasının, separatizm meyllərinin baş qaldırdığı ərəfədə – 1988-1990-cı illərdə regiona ardıcıl ekspedisiyalar zamanı toplanmış materiallar əsasında iki dəfə (kiril və latın əlifbalarında) nəşr olunmuşdur. Ötən illər ərzində Orta Asiya Respublikalarına elmi səfərlər keçirilsə də, əldə edilmiş Azərbaycan folkloru örnəkləri AFA seriyasında özünə yer almamış, yalnız “Qürbət folkloru”,“Bizim ellər yerindəmi” topluları ilə əbədiləşdirilmişdir. Azərbaycan türklərinin bir qolu, tirəsi, şaxəsi kimi tarixən İraq ərazisində məskunlaşmış türkman soydaşlarımızın folklor irsinin seriyada xüsusi yer alması da təqdirəlayiq hadisə kimi dəyərləndirilə bilər. Məsələyə bu baxımdan yanaşılarsa, sayı milyonlarla ölçülən Güney (Cənubi) Azərbaycan türklərinin şifahi söz sənəti irsi yeni istiqamətli nəşrin aparıcı istiqamətini, maddi-mənəvi yükünü, ağırlıq nöqtəsini təşkil etməlidir. AFA-ya ön sözdə xatırlatmışdıq ki, Cənubi Azərbaycan folkloru önəmli nəşrlərdən olacaqdır. Nəhayət, uzun illik fasilədən sonra belə bir toplu işıq üzü görür. “Güney Azərbaycan folkloru” cildi çapa hazırlanarkən, bizi həmişə bir məsələ düşündürürdü. Bu gün müstəqil Azərbaycanın əhatə etdiyi bölgələrin folklor kitablarının sayı iyirmi cildi keçdiyi halda, Güney Azərbaycana etinasızlıq göstərmək olarmı?! Hərgah müstəqil Azərbaycanın 9 milyonluq sakinlərinin mənəvi irsi bundan sonra da toplanıb, əbədiləşdirilərək öz sayını artıracaqsa, sayı 30-35 milyon civarında qeyd edilən Güney soydaşlarımızın mənəvi irsi – şifahi söz sənəti, görəsən, neçə cildə sığa bilər?! Biz hələ mədəniyyət çevrəsi ilə ölçülən dünya azərbaycanlılarının poetik söz sənətini demirik! Bəllidir ki, İran Azərbaycanı türklərinin ədəbi-bədii və folklor irsini nəşr etmək həmişə gündəmdə olmuşdur. Bir neçə cilddə nəşr olunmuş “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası” (burada folklor örnəkləri də özünə yer almışdır), “Cənubi Azərbaycan müntəxabatı” (1998), prof. B.Abdullanın tərtib etdiyi “Arazam, Kürə bəndəm” toplusu və s. belə nəşrlərdəndir. Bu silsilənin davamı kimi dəyərləndirilə bilən Güney Azərbaycanın tanınmış folklorşünası M.Ə.Fərzanənin topladığı örnəklər əsasında tərtib edilmiş bu cild də Güney Azərbaycan folklorunun gələcək nəşrləri üçün cığır aça biləcəkdir. Biz, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının fəxri üzvləri olan dövrdə İraq-Türkman şair-ədibi dok. Əbdüllətif Bəndəroğlu və güneyli həmkarım M.Fərzanədən xahiş etmişdik ki, vətəndaşı olduqları ölkənin folklor toplularını hazırlasınlar. Ə.Bəndəroğlu və İraq türkmanlarının mənəvi irsini Azərbaycan elmi dövriyyəsinə gətirən və bu sahədə misilsiz xidmətləri olan azərbaycanşünas alimimiz prof. Qəzənfər Paşayev belə bir antologiyanı AFA-nın növbəti kitabı kimi hazırlayıb oxuculara təqdim etdilər (AFA, İraq-Türkman cildi, 1999). Elə həmin dövrdə M.Fərzanə də Güney Azərbaycan folkloru örnəklərindən ibarət əlyazmasını bizə təqdim etmişdi. Lakin M.Fərzanənin hazırladığı “toplu” yalnız söz sənəti örnəklərindən ibarət olmayıb etnoqrafik, tarixi, arxeoloji, ədəbi, coğrafi və bu kimi çoxyönlü memuar-xatirə səciyyəli yazıları çevrələyirdi. M.Fərzanənin təqdim etdiyi materiallar içərisindən folklor örnəklərini seçmək, onları məzmun, tutum və ideya baxımından saf-çürük edib sistemləşdirmək işimiz uzun illər davam etdi... M.Fərzanə folklor örnəklərinin söyləyiciləri, toplayıcıları haqqında heç bir pasportlaşdırma qeydləri aparmamışdı. Folklor İnstitutunda cənublu həmkarımızla görüşümüz zamanı (iki dəfə) ona ünvanladığımız sualları, aldığımız cavabları xatırlatmaq istərdik: – Ağa, nə üçün Sizin təqdim etdiyiniz folklor örnəklərinin heç birində onların söyləyiciləri, toplayıcıları barədə bilgi verilməmişdir? Axı, bu məlumat folklor materiallarının nəşrində əsas şərtlərdən sayılır! Cavab: Toplama işi Azərbaycan türkcəsində təhsil almağın (oxumağın) və danışmağın yasaq olunduğu bir dövrdə aparılmışdır. Həmin tarixi mərhələdə söyləyicilərin və toplayıcıların soyadlarının açıqlanması onların həbsi ilə nəticələnə bilərdi. Məsələ onsuz da bəlli idi və əlavə sorğuya ehtiyac qalmadı. M.Fərzanənin təqdim etdiyi folklor örnəklərində nəinki təkcə söyləyici və toplayıcılar barədə məlumat verilməmiş, həmçinin bütün söz sənəti nümunələrinin əksəriyyəti fars dilində uyğun nəşrlərdə çap olunmuşdur. Bizə verilən materiallar isə orijinallarının qorunmadığı ucbatından yenidən farscadan Azərbaycan türkcəsinə tərcümə olunmuşdur. Ana dilinin, oxunun, yazının qadağan olunduğu bu tarixi mərhələni səciyyələndirmək üçün həmin mənzərəyə ötəri nəzər salmaq kifayətdir. Güney Azərbaycanda folklor toplamağın çətinliklərindən söz açan şair-publisist və folklorçu Mirhidayət Hesari qeyd edirdi ki, Azərbaycan şifahi söz sənəti örnəkləri farscaya çevrilərək həm İran radiosu, həm də mətbuatda fars folklor örnəkləri kimi təqdim olunurdu. Bununla da fars folkloruna qarışmış nümunələri seçmək, ayırd etmək mümkün deyildi1. Bu baxımdan, M.Hesari Əli Əkbər Dehxudanın dörd cildlik “Məsəllər və hikmətli sözlər” əsərini Azərbaycan folklorunu fars örnəkləri kimi təqdim edən nəşrlərdən sayırdı. Əlli üç illik Pəhləvi rejimi dönəmində Azərbaycan türkcəsində danışmağın yasaq olunması, bu məsələ ilə bağlı cərimə tətbiq edilməsi barədə öz xatirələrində söz açan tanınmış dilçi və ədəbiyyatşünas Həmid Nitqi yazır: “...ibtidai məktəbdə oxuduğum vaxt dilimiz yasaq olunduğu illər türkcə danışdığım üçün məndən ilk cəriməni aldılar, onda mən türkcənin və farscanın fərqinə vaqif oldum. Anladım ki, fərqləri varmış, evdə olanda atam deyərdi ki, filan kəlmənin farscası yoxdur”2. Əlbəttə, Azərbaycan türkcəsinin, geniş anlamda isə ümumiyyətlə türk dilinin fars dili ilə müqayisədə daha zəngin çalarlara, söz ehtiyatına malik olduğu haqqında istər ünlü tarixi simalar, istərsə də çağdaş araşdırıcılar onlarla tədqiqatlar yazmış və dəyərli fikirlər söyləmişlər. Əmir Əlişir Nəvainin çağatay dilinin farsca müqayisədə hansı üstünlüklərə, zənginliklərə malik olduğunu müəyyənləşdirən “Mühakimətül-lüğəteyn” əsəri də daxil olmaqla bu problemin öyrənilməsi güneyli həmkarlarımızın da həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Maraqlıdır ki, dok. Cavad Heyət “Moğoyesət-ül-lüğəteyn” (“Müqayisəli lüğət”) əsərində 1650 türk sözünün fars dilində qarşılığının olmamasını aşkarlamış və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, farslar bu sözlərin əvəzinə ərəb və türk dillərindən alınan sözlərdən istifadə etmişlər. Bu baxımdan Güney folkloru toplusunda təqdim olunan mətnlərin qeyd edilən səbəblər ucbatından farscadan Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsi zamanı canlı danışıq dilinin, milli koloritin nə dərəcədə qorunduğunu yəqin etmək mümkündür. Son illərdə aparılmış araşdırmada Güney Azərbaycan türklərinin ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi mühiti belə səciyyələndirilmişdir: “...Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının, mətbuatının və bir sözlə desək – Azərbaycan milli-mədəni varlığının yasaq olunduğu illərdə bu milli varlığın ən geniş və kütləvi sahəsi sayılan xalq yaradıcılığı məhsullarının toplanması, araşdırma və nəşr məsələsi hələ öz yerində qalsın, hətta ana dili, xalq varlığı, xalq ədəbiyyatı və xalq inancları kimi sözləri ağıza alıb danışmaq belə bağışlanmaz günah sayılırdı”3. Həmin fikirləri özgə bir formada ifadə edən cənublu həmkarımız M.Səbri M.Fərzanənin “Varlıq”da nəşr olunmuş (1996, № 201-2, s. 29-41) “Pəhləvi rejimində Güney Azərbaycanda şifahi xalq ədəbiyyatının toplanması, araşdırılması və nəşri tarixindən” məqaləsinə istinadən qeyd etmişdir ki, Pəhləvi rejimi xalqın milli-mənəvi duyğu və düşüncələrindən süzülüb gələn və onların tarixi milli qəhrəmanlıqlarını, mədəni bədii varlıqlarını canlandıran xalq ədəbiyyatının toplanması və nəşrinə imkan verməmişdir.4 İranda Azərbaycan türk folklorunun Pəhləvi dönəmindəki nəşri barədə söz açan Ə.Sərrafi olduqca acınacaqlı bir faktı belə ifadə etmişdir: 53 illik Pəhləvi rejimi illərində folklorumuza aid cəmi 26 kitab işıq üzü görmüşdür ki, onların ancaq 8-i türkcə, qalanı isə farscadır (yaxud, əsasən fars dilindədir)5. Əlbəttə, bu rəqəmlər o qədər də inandırıcı səslənmir və biz Güney Azərbaycan folklorşünaslığının yaranması, təkamül yolları və nəşri problemləri barədə az-çox məlumat verdiyimiz üçün bir daha həmin məsələlərə qayıtmağa ehtiyac duymuruq6. Yalnız M.Fərzanənin etirafını xatırlatmaq istərdik. O öz araşdırmalarında dəfələrlə vurğulamışdır ki, Güney Azərbaycanda xalq ədəbiyyatının səmərəli toplanılıb mətbuatda çap olunması 1945-1946-cı illərə təsadüf edir. “Güney Azərbaycan folkloru” toplusunda M.Fərza- nənin həyat yolu və elmi fəaliyyəti barədə ayrıca oçerk təqdim edildiyini nəzərə alıb, yalnız onu qeyd etmək istərdik ki, müəllifin “Varlıq” dərgisinin ayrı-ayrı saylarında çap olunmuş “Ana dilimiz və milli varlığımız uğrunda mübarizələr dəftərindən” silsilə yazılarında, habelə “Azərbaycan el ədəbiyyatından atalar sözü və məsəllərə aid bir orijinal əsər”, “Azərbaycan el mahnıları”, “Dədə Qorqud boylarının dil və üslub özəlliklərini Azərbaycan türkcəsində aramalıyıq”, “Novruz – el bayramı, bahar bayramı B.Q.Səhəndin şeirində”, “Pəhləvi rejimində Güney Azərbaycanda şifahi xalq ədəbiyyatının toplanması, araşdırılması və nəşri tarixindən”, “Söz dünyamız və folklor”, “Molla Nəsrəddin lətifələri” və s. kimi məqalələrində folklorumuzun çoxyönlü qayğıları, qaynaqları kimi bir sıra önəmli məsələlərə toxunulmuşdur. İranda yaşayan türk mənşəli tayfalar: qaşqaylar (2 milyondan çox olub 90 oba və eldə məskunlaşmışlar), şahsevən, xəlac, türkman, padar, tərəkəmə – ümumilikdə isə Azərbaycan türkləri etnik baxımdan az yad edilmiş, xalqın mənəvi irsinin toplanmasında misilsiz zəhməti olan hüquqşünas folklorçu – Əli Kəmalinin sözləri ilə desək “...İranın milli və etnik tərkibi ilə bağlı dünya türkologiyası uzun müddət aldadılmışdır”7. İran hakimiyyətinin Güney Azərbaycanla bağlı dövlət siyasəti onlarla araşdırmalar, nəşrlər mövzusuna çevrilmişdir. Bu istiqamətdə xeyli işlər görülmüş və görülməkdədir. Son illərdə güneyli ziyalılarla, folklor həvəskarları ilə görüşlərimiz zamanı İran hakimiyyətinin dövlət siyasətində ermənilərə bəslənilən münasibətlə bağlı suallar vermiş, erməni dilində folklor nəşrlərindən nə dərəcədə xəbərdar olduqları barədə maraqlanmışıq. Sorğularımıza cavab ala bilməmişik. Bu gün çoxlarını düşündürə bilər ki, tarixi torpaqlarında yaşayıb öz əsrlik gələnəklərini davam etdirən və sayları milyonlarla ölçülən İran türklərinin maddi-mənəvi irsləri azlıqda qalan ermənilərin mədəniyyətləri ilə bir səviyyədə dayana bilərmi? Bu problem tarixi xronoloji baxımdan açıqlanmalı və çoxyönlü araşdırmaların predmetinə çevrilməlidir. Biz isə bu məsələ ilə bağlı düşüncələrimizi cənublu həmkarlarımızla bölüşdürmək istərdik. Heç bir müdaxilə etmədən İran erməniləri ilə bağlı erməni qaynaqlarında qorunmuş əsas məqamları təqdim etmək bir çox mətləblərə aydınlıq gətirə bilər. Akad. H.Acaryanın hesablamalarına görə bizim eradan öncə VII əsrdən başlayaraq Firdovsinin yaşadığı yüzilliyə kimi (XI ə.) tam 1600 il ermənilər İran tayfaları ilə qonşuluqda yaşamışlar. Onun tam 900 ilini onlar farsların, yaxud fars hakimiyyətinin vassalı olmuşlar8. Erməni dilli qaynaqlardakı ayrı-ayrı faktlar təsdiq edir ki, hələ XI-XII əsrlərdə fars dili ermənilər içərisində tədris olunurmuş. Bu dil həm dövlət dili sayılmış, həm də iqtisadi əlaqələrin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynamışdır. XI yüzilliyin birinci yarısından etibarən farscadan ermənicəyə tərcümə əsərlərinə təsadüf edilir. İlk dəfə olaraq Əbubəkr Məhəmməd ibn Zəkəriyyə Razinin (869-925) tibb əsəri ermənicəyə çevrilmişdir9. XVIII əsrin müəllifi Gevork Dpir (1737-1812) tərəfindən farsca-türkcə lüğət əsasında hazırlanmış “Farsca-ermənicə lüğət” də fars-erməni münasibətlərinin tarixində mühüm mədəni hadisələrdən sayılmışdır10. Fars-erməni ədəbi əlaqələrinin mühüm bir həlqəsi də “Şahnamə” “Sasna dzrer”, “Rüstəm-Zal” mənqəbəsinin qarşılıqlı müqayisəli təhlilindən irəli gələn məsələlərdir. “Firdovsi: İran mifik motivləri “Şahnamə”də və erməni qaynaqlarında”, “Şahnamə və erməni mənbələri” və bu tipli araşdırmalarda Firdovsinin öz tarixi əsərində erməni mifik qaynaqlarından faydalandığını müəyyənləşdirməyə cəhd göstərilmişdir11. Bu ötəri xatırlatmadan sonra düşünürük ki, “Şahnamə”nin Oğuz-türk mifoloji qaynaqları əsasında öyrənilməsinin vaxtı çatmışdır. Güneyli həmkarlarımızın araşdırmaları bu məsələyə qismən də olsa cığır açmışdır. Doktor Həmid Nitqinin (1920-1999) “Təzə nəzəriyyələr: tanıtmaq və tanıtmağa doğru” məqaləsini təhlil edən ədəbiyyatşünas N.Hüseynova yazır: “...Doktor Həmid Nitqi göstərmişdir ki, 1071-ci il Oğuzların Azərbaycana son gəlişi sayılır. Amma müəllif (Həmid Nitqi) onların burada miladdan qabaqkı üçüncü və ikinci minilliklər arasında yaşadıqlarını tarixi faktlara söykənərək müəyyənləşdirmişdir”12. Bu mənada “Şahnamə”ni Oğuz-türk mifologiyası kontekstində öyrənmək daha məntiqli, tutarlı və məqsədyönlü sayıla bilər. Və belə bir tədqiqatın aparılması gündəmdə duran mühüm məsələlərdən olmalıdır. Bu yerdə prof. Xalıq Koroğlunun araşdırmalarından bir məqamı xatırlatmaq yerinə düşər. Ötən yüzilliyin 70-ci illərindən başlayaraq Moskvada “SSRİ xalqları eposu” seriyasında nəşr olunacaq Azərbaycan “Koroğlu”sunun variantlarından birinə ön söz yazmış prof. X.Koroğlu eposun mifoloji qaynaqlarına toxunaraq “Şahnamə”ni Oğuz-türk mifologiyası əsasında öyrənilməsini də ön plana çəkmiş və mövzunun əsas xətlərini, məqamlarını, görüntülərini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Lakin Azərbaycan “Koroğlu”sunun Moskva nəşri baş tutmadı. Bu barədə müfəssəl məlumat verdiyimizi13 nəzərə alıb mətləbdən kənara çıxmaq istəmirik. Erməni-fars tarixi, mədəni-ədəbi əlaqələrinin əsrlik köklərə, rişələrə malik olduğunu vurğulayan özgə araşdırmalar da vardır. Onlardan söz açmaq imkan xaricindədir. Təbrizdə doğulub Azərbaycan mücadilə hərəkatının iştirakçısı olmuş, erməni-fars ədəbi əlaqələri sahəsində bir sıra araşdırmaların müəllifi B.Çukaszyan Movses Xorenasiyə istinadən qeyd edir ki, Kiçik Midiyanın çarı Ajdahaq (erməni qaynaqları Astiaqı bu şəkildə təqdim edir) erməni çarı Tiqranın bacısı Tiqranuhi ilə evlənmiş, bununla da onlar arasında sıx münasibətlər yaranmışdır. Lakin Tiqranuhi Ajdahaqa böyük məhəbbət bəsləsə də qardaşına (Tiqrana) qarşı hazırlanan qanlı cinayətləri gizli yolla ona xəbər verirmiş14. Daha sonra müəllif xatırladır ki, Ajdahaq və Firudun haqqında dolaşan İran mifik rəvayətləri də M.Xorenasinin tarixində qələmə alınmışdır. O da vurğulanır ki, IV əsrdə yaşamış fars tarixçisi Xorobut haqqında məlumat heç bir qaynaqda qorunmayıb, yalnız Movses Xorenasinin əsərində özünə yer almışdır15. Erməni qaynaqlarında ermənilərin tarixən İranda məskunlaşması, farslarla sıx siyasi-iqtisadi və mədəni əlaqələrdə yaşamaları barədə araşdırmalar çoxdur. Burada köçürülmələr, məskunlaşmalar haqqında rəsmi rəqəmlərin statistikası barədə ötəri xatırlatmalarla kifayətlənmək istərdik: I Şah Abbasın köçürmə siyasəti (rus tarixşünaslığına “Velikiy syurgin” istilahı ilə daxil olmuş bu söz əslində Arakel Təbrizliyə məxsusdur) dövründə (1603-1604) İrana köçürülmüş ermənilərin sayı təxminən 500 min nəfərə çatmışdır. Köçürülmüş ermənilər Qəzvində, İsfahan və onun ətrafında, Mazandaranda, Gilanda, Şirazda, 1605-ci ildə əsası ermənilər tərəfindən qoyulmuş Nor-Cuğada (tezliklə bura ticarət, sənətkarlıq, mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir) məskunlaşmışlar16. “Xarici erməni koloniyaları bu gün” kitabının İrana həsr olunmuş bölməsində qeyd edilir ki, “Hazırda İranda 140 min erməni yaşayır. Onların 60 mini Tehranda məskunlaşıb. İsfahan mahalında yerləşən Nor-Cuğada təxminən 8 min erməni yaşayır. Mahalda 23 erməni kəndi var ki, burada 30 min erməni məskunlaşıb. Digər yaşayış məntəqələri belədir: Sultanabudda 2-3 min, bu əraziyə yaxın kəndlərdə təxminən 4 min, Abadanda 6 min, Məscidi-Süleymaniyyədə 2 min, Həmədan, Girmanşah və Girmanda 1000 nəfər. Çoxlu sayda erməni İranın şimal rayonlarında yerləşib. Belə ki. Təbrizdə 6 minə yaxın, İran Azərbaycanının kəndlərində 20 min (əsasən Salmast və Qaradağ mahallarında), Riza və onun ətraf kəndlərində 5 min, Muşda 300, Rəşd, Pəhləvi, Qurqan, Şahi-Hümbətdə 1000 nəfər17. Müəllifin əhalinin sayı ilə bağlı təqdim etdiyi statistik bilgilər öncəkindən fərqlənməkdədir. Belə ki, 1955-ci ilin məlumatına görə İranda ermənilərin sayı 119 minə çatıb. Onlardan Tehran bölgəsində 62 min, Atrpatakanda 14 min, Nor-Cuğada isə 43 min erməni yaşayır18. İranda Azərbaycan türklərinin ana dilində təlim-tərbiyəsi, təhsili haqqında yazılmış onlarla araşdırmalardakı məlumatları təkrarlamaq fikrində deyilik. Lakin onu xatırlatmaqla kifayətlənmək istəyirik ki. S.Z.Bayramzadənin yazdığına görə, ümumiyyətlə 1947-1978-ci illərdə Güney Azərbaycanda orta və xüsusilə ali təhsil ləng inkişaf etmiş, yeganə təhsil müəssisəsi olan Təbriz Universiteti Şahın siyasətinə görə İran millətçiliyinin “etibarlı dayağı” sayılmışdır19. Bu baxımdan maarif və təhsil sarıdan ermənilərin vəziyyəti sayları milyonları aşan Azərbaycan türklərinə nisbətən daha uğurlu olmuşdur. Həmin məsələ ilə bağlı yuxarıda istinad etdiyimiz kitabda yazılır: Yeni məlumata görə, İranda 67 erməni məktəbi fəaliyyət göstərir ki, onlarda oxuyan şagirdlərin sayı 12.240 nəfərə çatır. Ümumi hesaba görə isə hər iki erməni ailəsindən bir şagird təhsil alır20. Azlıqda qalan xalqların mədəniyyət və mənəviyyat atributları həm də kitab nəşri və mətbuat orqanlarının mövcudiyyatı, fəaliyyəti ilə ölçülür. İran nəşriyyatlarında erməni dilində çap olunmuş ədəbiyyat, xüsusilə folklora dair kitablar barədə cənublu həmkarlarımızdan bilgi almaq istəsək də onların bu sahəyə maraq göstərməmələrinin şahidi olduq. Amma təqdirəlayiq haldır ki, tanınmış ensiklopedik alim Məhəmmədəli Tərbiyət çoxyönlü elmi və ictimai fəaliyyəti dövründə erməni dilli mətbuat orqanlarının da şəxsi kitabxanasına toplanması ilə yaxından məşğul olmuşdur. Müəllifin “Danişməndani Azərbaycan” (Azərbaycanın görkəmli elm, sənət adamları) əsərinin Azərbaycan dilinə tərcüməçiləri İsmayıl Şəms ilə Qafar Kəndli M.Tərbiyətin “İran və fars mətbuatı tarixi” dəftərindən götürülmüş mətbuat orqanlarının siyahısını təqdim etmişlər ki, onların içərisində təkcə Təbrizdə erməni dilində nəşr olunmuş qəzetlər barədə məlumat da özünə yer almışdır. “Danışməndani Azərbaycan” əsərinin yazılmasına qədər M.Tərbiyətin təqdim etdiyi erməni qəzetlərinin adları bunlardır: “Ağacan” (1912-1913), “Azdarar” (1904-1908), “Ayıq” (1912-1922), “Qaradağ” (1912-1913), “Aravod” (1909-1912), “Arşaluys” (1918-1919), “Baykar” (1918-1919), “Zanq” (1910-1912), “Kurtoz” (1903), “Minaret” (1919-1920), “Xosq” (1913-1914, jurnal), “Kqasır” (1919)21. Təəssüf ki, xatırlandırılan qaynaqda Təbrizdə ana dilində çap olunmuş bu sayda qəzet adlarına təsadüf etmirik. Əlbəttə, erməni-fars, yaxud İran-erməni ədəbi-mədəni münasibətləri barədə burayadək ötəri nəzərdən keçirdiyimiz məlumatlar tarix səhifələrində əbədiləşdirilmiş, uyğun mövzulu kitab səhifələrində özünə yer almış faktik görüntülərdir. Və biz bunlara etinasız, biganə qala bilmərik. İllər boyu klassik irsin, xüsusilə şifahi söz sənətinin toplanması, nəşri və araşdırılmasında önəmli zəhməti olmuş M.Fərzanənin adı ilə bağlı bu toplunun nəşri son dərəcə təqdirəlayiq ədəbi-mədəni hadisə sayıla bilər. Biz vaxtilə çap olunmuş “Güney Azərbaycanın el çələngi” (Ön söz və örnəklər, “Çıraq” jurn. 1999, №2) təqdimat məqaləsini nəzərə alıb “Güney Azərbaycan folkloru” adlı toplunun I kitabının mövzu və ideya tutumu, janr və regional xüsusiyyətləri, məzmun və süjet əlvanlığı barədə söz deməyi artıq saydıq. Folklor örnəklərinin nəşrində əsas amil təqdim olunan materialın bəlli prinsiplərə söykənərək təqdim edilməsi ilə bağlıdır. Yəqin ki, böyük zəhmət bahasına başa gələn bu iş ömrünün son çağlarında doğma Vətənini tərk edib qürbətdə dünyasını dəyişən Məmmədəli Qövsi Fərzanənin işıqlı ruhu qarşısında Müstəqil Azərbaycan folklorşünaslığının kiçik ərmağanı kimi qəbul edilsə, yerinə düşər. Biz bu toplunun nəşri ilə qürur hissi keçirir və bu yöndə əlyazma sənədləri və “qırmızı terror” qurbanlarının ilk dəfə işıq üzü görən əsərlərinin elmi dövriyyəyə gətirilməsini mənəvi borc sayırıq. Bunlar aşağıdakı nəşrlərdir:
Cild H.Zeynallının üç cildlik “Azərbaycan nağılları” əlyazması əsasında hazırlanmışdır.
İranda – xüsusilə Güney Azərbaycanda– Təbrizdə olmaq arzu şəklində qalsa da, şübhə etmirik ki, M.Fərzanənin adı ilə bağlı bu toplu güneyli həmkarlarımız, folklor həvəskarları tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaq. Prof. İsrafil Abbaslı Bakı, 2013 Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|