D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Kecha
 akam Toshkentdan keldi – qachon keldi? 
Kecha 
akam
 Toshkentdan keldi – kim keldi? 
Kecha akam 
Toshkentdan
 keldi – qaerdan keldi? 
Ko‘rinadiki, aktual bo‘linishda, ya’ni kommunikativ maqsadning yuzaga 
chiqishida jumla tarkibiy qismlarining shu jumla tarkibidagi o‘rnining o‘zgarishigina 
emas, balki ohangning o‘zgarishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Intonatsiya, uning prosodik elementlari 
Intonatsiya lisoniy faktor sifatida alohida lingvistik ahamiyatga ega. Chunki 
aynan u tufayli nutqda o‘z ifodasini topayotgan sintaktik birliklar turli ma’nolarda 
jilolanadi. Intonatsiya til sistemasida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lib, o‘z tarkibiga 
nutqning barcha supersegment birliklarini qamrab oladi. Bular quyidagilar: 
1. Akustik sathda asosiy ovoz chastotasining o‘zgarishiga olib keluvchi tovush 
paychalari tebranish chastotasining o‘zgarishi. Bu komponent frazada tonning 
harakatini anglatib, balandlikning o‘zgarishi sifatida qabul qilinadi va melodika deb 
yuritiladi. 
2. Tovushlarning cho‘zilishiga olib keluvchi artikulyatsiya tezligining 
o‘zgarishi. Bu nutq tempidir. Shu bilan birga, bu komponentni ko‘p holatlarda 
nutqning davriy birlashmasi (organizatsiyasi) deb ham yuritiladi. 
3. Tovush intensivligining o‘zgarishiga olib keluvchi artikulyatsion harakatlar 
kuchining o‘zgarishi. Bu balandlik. 
4. Nutq jarayonida fonatsiyaning to‘xtalishi. Bu pauza sifatida qabul qilinadi. 
5. Urg‘uning barcha turlari. 
6. Ovoz tembri. 
Lekin shuni ta’kidlash lozimki, tilshunoslarning intonatsiyani tashkil etuvchi 
komponentlar haqidagi qarashlari bir xil emas. Xususan, L.V.Bondarko intonatsiyani 
tashkil etuvchi komponentlar sifatida melodika, temp, intensivlik va pauzani 
1
Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Синтаксис. –М.: Высшая школа, 1981. –с.102.

---

75 
ajratadi
1
. M.I.Matusevich esa melodikani, urg‘uning barcha turlarini, pauzani va ovoz 
tembrini intonatsiyaning tarkibiy qismlari deb baholaydi
2
. 
Shu bilan birgalikda, intonatsion komponentlarning nutq jarayonidagi mavqei 
masalasi ham tortishuvlidir. M.I.Matusevichning fikricha, intonatsiyani tashkil 
etuvchi komponentlar ichida melodika eng asosiysi, yetakchisi hisoblanadi. Melodika 
mazmun (semantika) va sintaksis bilan zich aloqada bo‘lib, har bir tilda o‘ziga xos 
tarzda uning melodik strukturasini tashkil etadi
3
. 
L.V.Bondarko ham intonatsiya tarkibida melodika alohida o‘ringa ega 
ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, jumlaning intonatsion shakllanishida uni 
tashkil etuvchi turli komponentlarning roli turlichadir. Asosiy og‘irlik melodika 
zimmasiga, ya’ni asosiy ton chastotasining o‘zgarishiga tushadi. Shu jihatdan 
jumlaning fonetik xarakteristikasini ifodalovchi 
intonatsiya
teriminining ton 
tushunchasi bilan bog‘liqligi ham bejiz emas
4
. 
N.I.Jinkinning ta’kidlashicha, intonatsiya faqat eshitish orqali ta’riflanadigan 
bo‘lsa, unda ikki hodisani – ovozning ko‘tarilishi va pasayishini kuzatish mumkin. 
Bu ko‘zlanayotgan natijaning qashshoqligidan darak beradi. Aslida intonatsiyaning 
ma’no qirralari boy va rang-barangdir. Intonatsiyani uning asosiy dinamik 
komponenti (urg‘u) va cho‘ziqligi (pauza) asosida aniqlashning xarakterli tomoni 
shundaki, bu tayanch nuqtalarning o‘zgarishi jumla mazmunini o‘zgartirishi yoki 
umuman bema’nolikka olib kelishi mumkin. Masalan, agar 
Dva dnya yemu kazalis 
novы (Ikki kun unga yangi tuyuldi) 
jumlasidagi 
Ikki kun 
ni 
unga yangi tuyuldi
komponenti bilan bog‘laydigan bo‘lsak, u holda 
yangi kun
ga tegishli bo‘ladi. Aslida 
esa she’rda boshqa mazmun kuzatiladi: 
Dva dnya // yemu kazalis novы uedinyonnыe 
polya / proxlada sumrachnoy dubravы / jurchane tixogo ruchya.
 
Bundan ko‘rinadiki, 
kun yangi emas, balki dalalar, salqinlik va shivirlash yangi edi. Agar ushbu jumlani 
tashkil etgan turli komponentlarni, xususan, 
ikki kun 
ni pauza yordamida ajratib 
kun
ni 
unga
bilan bog‘lasak, bunday holatda be’manolik yuzaga keladi 
Rus intonatsiyasining o‘ziga xos jihatlarini yoritar ekan, M.I.Matusevich 
melodika sub’ektiv, erkin bo‘lishi mumkin emasligini ta’kidlaydi. Uning 
ta’kidlashicha, melodika har bir tilning grammatik strukturasiga mos bo‘lishi lozim; 
so‘zlovchida (tinglovchida ham) o‘z tili melodikasining muayyan modellari mavjud 
bo‘ladi. Bularni bilmasdan turib so‘zlovchilar bir-birlarini, ayniqsa, bildirilayotgan 
jumlalarning nozik qirralarini tushunmasligi mumkin. Melodikaning sub’ektivligi 
haqida esa faqat uning cheklangan miqdorda variantlanishi mumkinligini e’tiborga 
olgan holatlardagina gapirish mumkin. Masalan, bir matnning turli xil intonatsion 
interpretatsiyasi mavjud. Shunda ham so‘zlovchi tilda mavjud bo‘lgan intonatsion 
modellardan ularning semantik-sintaktik strukturasiga mos ravishda foydalanadi. 
Buni sintaktik strukturasi bir xil, lekin intonatsiya yordamida farq qiluvchi darak va 
so‘roq gaplar misolida ko‘rish mumkin
5
. 
1
Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Основы общей фонетики. – Санкт-Петербург: Изд. С.-Петербургского 
университета, 1991. –с.118. 
2
Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.
3
Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.
4
Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Основы общей фонетики. Санкт-Петербург: Изд. С.-Петербургского 
университета, 1991. –с.118.
5
Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.

---

76 
Ye.Brizgunova ham rus tilida intonatsiyaning xususiyatlarini o‘rganar ekan, 
uning ma’no farqlash imkoniyatlarini gap leksik-grammatik sostavining 
kommunikatsiya jarayonida turli ma’nolarda qo‘llanilishi mumkinligi bilan bog‘laydi 
va buni quyidagi holatlarda yuzaga keladigan gaplar misolida izohlashga harakat 
qiladi. Siz ekskursiyaga ketyapsiz. Ekskursiya rahbari sizga chiptalarni tarqatyapti: 
Vash bilet…Vash bilet…
(
Sizning chiptangiz... Sizning chiptangiz...
)( IK – 1). Siz 
chiptani tushirib qo‘ydingiz. Uni olgan kishi sizdan so‘raydi: 
Vash bilet?
(IK – 3) 
(
Sizning chiptangiz? (Chipta siznikimi?)
). Tekshiruvchi har bir kishining chiptasini 
tekshirayotib so‘raydi: 
(A) Vash bilet? 
(IK – 4). (Bu -chi yuklamasi yordamida 
beriladigan savolning qisqartirilgan shakli: 
Sizning chiptangiz? (Sizning chiptangiz-
chi?)
)
1
. 
Uning fikricha, gaplarning ma’nolari o‘rtasidagi farq shu gaplarning leksik-
grammatik tuzlishi va ohangi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijasida yuzaga chiqadi. 
Masalan, 
Bugun havo sovuq! Bugun havo sovuq? Qanday ovoz! Qanday ovoz?
kabi 
gaplarda o‘zaro ta’sir bir leksik-grammatik sostavga (tuzilishga) turli intonatsion 
konstruksiyalarning yuklanishi bilan ifodalanadi. Muallif kommunikatsiya jarayonida 
turli ma’nolarda birdan ortiq usulda qo‘llanish imkoniyatiga ega bo‘lgan leksik-
grammatik tuzilishlarni ko‘p ma’noli deb baholab, ularga aloqa-aralashuvda bir 
qo‘llanishli leksik-grammatik tuzilishlarni zidlaydi. Bunda ko‘p ma’nolilik gaplarni 
so‘roq, xabar, baho kabi turlarga ajratishga sabab bo‘luvchi farqlovchi belgilarning 
mo‘’tadillashuvi natijasida yuzaga chiqadi
2
. Masalan, baho ifodalovchi 
Qanday 
yoqimli ovoz!
gapidagi farqlovchi belgi 
yoqimli
so‘zidir. Gap leksik-grammatik 
sostavidan baho ifodalovchi ko‘rsatkichning (
yoqimli
so‘zining) tushirilishi gap 
mazmunining o‘zgarishiga olib keladi. Uning mazmuni kommunikatsiya jarayonida 
ohang yordamida konkretlashtiriladi. 
E.A.Brizgunova 7 xil intonatsion konstruksiyalarni (IK) va ma’nolari shu IKlar 
yordamida konkretlashuvchi gaplarning quyidagi turlarini ajratadi: 
1. IK – 1 (darak gap) 
Qanday ovoz sihibi 
2. IK – 2 (neytral so‘roq) 
Qand