u:-u zidlanishi: bu:z (muz) - buz (buzmoq), u:ch (uchi) - uch (uchmoq), du:z
(tuz) - duz (tekislik);
e:-e zidlanishi: ge:ch (kech) - gech (tun), er (er kishi) - e:r (erta), esh (eshmoq)
- e:sh (o‘rtoq);
o:-o zidlanishi: o:t (organizm, o‘t)-ot (o‘tmoq), o:r- (qaysar) or (o‘rmoq), go:r
(qabr)-gor (ko‘rmoq);
o:-o zidlanishi: o:t (olov) - ot (maysa), qo:y (qo‘y), - qoy (qoldirmoq), o:y
(kavlamoq) - oy (o‘y, fikr) va boshqalar.
a:-a zidlanishi: a:d, a:t (ism) - at (hayvon), a:sh (ovqat) - ash (orttirmoq,
o‘tmoq), da:sh (tosh)-dash (toshmoq), ya:t-(begona)-yat (yotmoq), ya:n (yon tomon)-
yan (yonmoq), sa:ch -(soch)-sach (sochmoq) va boshqalar.
1
Ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tilining o‘g‘iz shevalarida cho‘ziq va qisqa unlilar
zidlanishi ma’no farqlash uchun xizmat qiladi va fonologik qimmatga ega bo‘ladi.
O‘zbek tili shevalarida ikkilamchi cho‘ziqlik (buni fakultativ cho‘ziqlik ham
deyiladi) ko‘p uchraydi. Bunday cho‘ziqlik o‘g‘iz shevalarida ham, qipchoq
shevalarida ham keng tarqalgan. Bunday ikkilamchi cho‘ziqlik (fakultativ cho‘ziqlik)
o‘g‘iz va qipchoq shevalarida, ba’zan qorluq shevalarida ham y, g, g‘, ng, h singari
undoshlarning tushishi va buning hisobiga tushayotgan undosh oldidagi unlining
cho‘zilishi natijasida yoki tushayotgan undosh intervokal holatda bo‘lsa, ikki
tomonda kelgan unlining qo‘shilishi natijasida paydo bo‘ladi. Undoshning ikki
tomonida kelgan unlilar bir tipdagi va turli tipdagi unli bo‘lishi mumkin. Masalan,
qipchoq shevalarida: o‘:l (o‘g‘il), o:r (og‘ir), ba:r (bag‘ir) va boshqalar.
Shu bilan birgalikda, ayrim o‘zbek shevalarida fonologik vazifa bajarmaydigan
o‘ta cho‘ziqlik - emfatik cho‘ziqlik ham uchraydi. Bunday cho‘ziqlik Namangan
shevasida ko‘proq kuzatiladi. Ayniqsa, hozirgi-kelasi zamon shakli sistemali ravishda
emfatik cho‘ziqlik bilan talaffuz qilinadiki, bu xususiyat Namangan shevasini boshqa
shevalardan farqlab turadi. Masalan, mem b’lme:me: (men bilmayman), sem
