D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Singarmonizmning morfologiyaga ta’siri. Singarmonizm morfologiyaga ham 
katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu hol singarmonizm mavjud bo‘lgan til va shevalardagi 
barcha affikslarning (morfemalarning) juft-juft bo‘lib bir necha variantlarda 
uchrashida ko‘rinadi. Affikslar variantlaridan bir qismi singarmonizm mavjud 
bo‘lgan til va shevalarga xos bo‘lgan so‘zlarning o‘zaklaridagi unlilarning 
xarakteriga moslashgan holda yuzaga kelsa, affiks variantlaridan boshqa bir qismi 
o‘sha o‘zakdagi undoshlarning xarakteriga moslashgan holda yuzaga keladi. 
Masalan, o‘zakdagi undoshning burun tovushi ekanligi ta’sirida ba’zan affiksdagi 
undosh ham burun tovushi bo‘lib keladi: kunlar→kunnar, unlar→unnar kabi. 
Singarmonizm mavjud bo‘lgan til va shevalargadagi boshqa affikslar ham ana 
shunday yo‘l bilan yuzaga keladi. Shunday qilib, singarmonizm qonuni mavjud 
bo‘lgan tillarda affikslar (morfemalar) ham singarmonizm qonuniga binoan ish 
ko‘radi. Singarmonizm qonuniga ko‘ra o‘zakka affiks variantlarining soni bir va ikki 
juftdan tortib, 3 va 4 juftgacha, hatto, nazariy jihatdan olinganda, 5 va 6 juftgacha 
ham borib yetishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilining qipchoq shevalarida –lar 
affiksining assosan 4 ta varianti uchraydi: -zar, -lәr, -nar, -nәr: qoylar, echkilər, 
otnыnar, kelinnər. Affiks variantlarining juft bo‘lib ko‘rinishi kelishik, shaxs, egalik 
qo‘shimchalarida ham, fe’llarning affikslarida ham uchraydi. Masalan, qipchoq 
shevalarida qaratqich kelishigining -ning/-nыng, -ding/-dыng, -ting/-tыng, ba’zi 

---

96 
holda –nung/-ngng kabi variantlari uchraydi; egalik va shaxs affikslarining -mәn/-
man, -sәn/-san, -miz/-mыz, -dik/-dыq, -tik/-tыq kabi variantlari, fe’llarning esa -lә/ 
-la, -nә/-na, -dim/-dыm, -tim/-tыm kabi variantlari mavjud. Bunday affiks 
variantlari so‘zlarning talaffuzini qulaytirishga va ayni vaqtda, tilning tabiiy 
simmetrik holatini (muvozanatini) saqlab qolishga xizmat qiladi. 
Savollar 
1.Singarmonizm hodisasi nima? 
2.Palatal garmoniya va labial garmoniyani ffarqlab bering. 
3.Palatal garmoniyada unlilar qaysi belgilari bilan moslashadi? 
4. Artikulyatsion qulaylik deganda nimani tushunasiz? 
5. Labial garmoniyada moslashish necha tomonlama bo‘ladi? 
6. Hozirgi o‘zbek tilida singarmonizmning qanday turi mavjud? 
7. Qaysi shevalarda palatal garmoniya saqlanib qolgan? 
8. Umlaut moslikni tushuntiring. 
9. Pertseptiv va delimitativ funksiya deganda nimani tushunasiz? 
10. Singarmonizmning undoshlarga qanday ta’siri bor? 
11. Singarmonizmning morfologiyaga ta’siri qanday?