D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Tovush balandligi – tovush intensivligining o‘zgarishiga olib keluvchi 
artikulyatsion harakatlar kuchining o‘zgarishi. 
Tovush bosimi odam quloqidagi pardaga tovush toʻlqinining ta'sir kuchi. 
Transliteratsiya - biror yozuv harflarini boshqa bir yozuv harflari bilan 
almashtirib ifodalash usuli. 
Troplar (yun. tropos “ko‘chim”) – q. ko‘chimlar. 
Umlaut – o‘zak unlilarining affiks unlilari xarakteriga moslashishi. Masalan, 
namangan shevasida toshi-teshi. 
Umumiy fonetika - turli tipdagi tillarning nutq tovushlarining xilma-xilligini 
o’rganuvchi bo‘lim. 
Unli fonemalar hozirgi o’zbek tilida ikki belgi asosida tasniflanishi maqsadga 
muvofiq: 
1) og‘izning ochilish darajasiga ko‘ra: keng, o‘rta keng (o‘rta tor), tor; 
2) labning ishtirokiga ko‘ra: lablangan, lablanmagan. 
Unlilar reduktsiyasi.  
Bir bo‘g‘inli leksemalarda hamda ikki bo‘g‘inli 
leksemalarning birinchi bo‘g‘inidagi sonor undoshlar oldida kelgan tor unli sonor 
undosh ta’sirida reduktsiyaga uchraydi. Masalan, b(i)lan, b(i)roq, s(i)ra, b(i)r kabi. 
Uvulyar belgi – til orqa undoshlar. 
Velyar –qalinlik belgisi bo‘lib, bu belgi tilning orqa qismining yumshoq 
tanglay (velum)ga ko‘tarilishi natijasida vujudga keladi, ya’ni undosh fonemalarning 
har biri orqa qator unlilar bilan kelganda qalin talaffuz qilingan. 
Cho‘ziq - qisqalik belgisi – miqdoriy belgi bo‘lib, bu belgiga ko‘ra unlilar 
cho‘ziq unlilar va qisqa unlilarga bo‘linadi. 

---

102 
MUNDARIJA 
 
SO‘Z BOSHI.....................................................................................................3 
FONETIKA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT............................................4 
FONETIKA VA FONOLOGIYA....................................................................7 
TILSHUNOSLIK MAKTABLARIDA FONEMA NAZARIYASI...............11 
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA FONOLOGIK QARASHLAR...................15 
O‘ZBEK TILI VOKALIZMI..........................................................................17 
O‘ZBEK TILI KONSONANTIZMI..............................................................28 
FONOLOGIK ZIDLANISHLAR...................................................................50 
AKUSTIKA VA ARTIKULYATSIYA.........................................................53 
TRANSKRIPSIYA.........................................................................................57 
NUTQ APPARATI.........................................................................................65 
NUTQNING FONETIK BO’LINISHI ..........................................................68 
PROSODIKA..................................................................................................71 
FONETIK O‘ZGARISHLAR.........................................................................82 
O‘ZBEK TILIDA SINGARMONIZM TA’SIRIDA O‘ZGARISHLAR........93 
GLOSSARIY..................................................................................................97