D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
| qiz izladi (yigit—ega, qiz—to‘ldiruvchi). Qiz yigit izladi (qiz—ega, yigit—
to‘ldiruvchi). 2. Mantiqiy yoki mantiqiy-ekspressiv intonatsiya. Bu intonatsiya grammatik- fikriy munosabatni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Bunda mantiqiy urg‘u muhim rol o‘ynaydi. Masalan: U keldi, men ketdim(sanash: U keldi va men ketdim). U keldi — men ketdim (sabab: U kelgani uchun men ketdim. U keldi-men ketdim (Ikki ishning bo‘lishida oradagi vaqtning qisqaligi: U kelishi bilanoq men ketdim). 79 3. Emotsional-ekspressiv ntonatsiya. Intonatsiya ekspressivlikka boy, mantiqiy kuchga egaligi bilan ajralib turadi. Bunda so‘zlovchi avvalo nutqning badiiy go‘zalligiga, qolaversa fikrning o‘ta ta’sirchanligiga erishadi 1 . Shu bilan birgalikda, muallif so‘zlashuv nutqida intonatsiya ma’noni differensiatsiya qilishda muhim rol o‘ynashini, har bir gap tarkibida u yoki bu ma’noni ifodalash uchun xizmat qiluvchi intonatsion konstruksiyalar (IK) mavjudligini ta’kidlaydi va o‘zbek so‘zlashuv nutqidagi faktik materiallarga asoslangan holda, intonatsion konstruksiyalarning ko‘p qirrali va rang-barang ekanligini e’tirof etadi. Uning fikricha, intonatsiyaning turli-tuman ko‘rinishlarini yozma nutqda har doim tinish belgilari orqali ifodalab bo‘lmaydi. Intonatsion konstruksiyalar nutqda gap, sintagma, so‘z birikmasi va so‘zlar, shuningdek, kontekst bilan bog‘liq bo‘lib, ular bilan birgalikda harakat qiladi. Shuning uchun intonatsion konstruksiya gapning eng muhim xarakterli belgilaridan hisoblanadi 2 . Demak, intonatsiya supersegment fonetik hodisa bo‘lib, u nutqni fonetik jihatdan shakllantiradi va bir butun qiladi hamda uning mazmuniy qirralarini yoritish uchun xizmat qiladi. B.O‘rinboev ham o‘zbek so‘zlashuv nutqida gaplarni bir-biridan farqlash uchun qo‘llaniluvchi intonatsion konstruksiyalarning yetti turini ajartgani holda, bu IKlarning qanday vaziyatlarda qanday ma’nolarni anglatishi mumkinligini batafsil izohlab beradi. A.Ahmedov ham o‘zbek tilida gapning kommunikativ turlarini tadqiq etish jarayonida gap mazmuniga intonatsiyaning ta’sir etishiga e’tibor qaratadi. Uning ta’kidlashicha, ba’zan tasdiq shakldagi gap inkor mazmuni uchun va, aksincha, inkor shakldagi gap tasdiq mazmuni uchun qo‘llanishi mumkin. Shunda ham bari bir, tildagi muayan usul va vositalardan foydalaniladi. Masalan, tasdiq formadagi U bajarib bo‘pti gapi maxsus intonatsiya yordamida U bajara olmaydi degan inkor mazmunini, xuddi shuningdek, inkor shakldagi U bermaydi-ya gapi U beradi degan tasdiq mazmunini anglatadi. Shuningdek, Men ovozim boricha chaqirdim, qani endi u javob bersa gapining u javob bermadi degan inkor mazmuning anglatishi ham intonatsiya va sintaktik strukturadan bilinib turadi. Biroq bunda asosiy rolni intonatsiya o‘ynaydi. Sintaktik struktura esa yordamchi vazifani bajaradi (sintaktik struktura yuqoridagi gapning intonatsiya yordamida inkor mazmunini anglatishga zamin yaratgan) 3 . Yuqorida keltirilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, intonatsiya gap strukturasining zaruriy komponentlaridan biri bo‘lib, u gap tarkibiy qismlarini, N.I.Jinkin ta’biri bilan aytganda, sementlovchi vositadir 4 . Intonatsiya o‘z funksiyasini kommunikatsiya jarayonida bajarib, gap mazmuniga ta’sir etishi va natijada gapning shakli hamda mazmuni o‘rtasidagi munosabatlarning murakkablashuviga sabab bo‘lishi mumkin. Rus tilshunosligida N.I.Jinkin nutqiy intonatsiyaning xususiyatlarini musiqiy intonatsiyaga qiyoslab o‘rganish natijasida nutqiy intonatsiyaning boy va rang- 1 Ўринбоев Б. Ўша асар, 2 Ўринбоев Б. Ўша асар, 3 Аҳмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. –Тошкент: Фан, 1979. 32-бет. 4 Жинкин Н.И. Взаимоотношение компонентов интонации в речи и в музыке. – Сб. Проблемы структурной лингвистики. – М.: Наука, 1984. –с. 137-148. 80 barangligini hamda uning ma’no ifodalash imkoniyatlarining kengligini e’tirof etadi. Uning fikricha, intonatsiyaning o‘ziga xos jihatlarini namoyon etuvchi hamda uning nutq jarayonidagi funksiyasini reallashtiruvchi asosiy komponentlari urg‘u va pauzadir. U intonatsiyaning ma’no qirralari boy va rang-barang ekanligini e’tirof etadi va uni asosiy dinamik komponenti (urg‘u) va cho‘ziqligi (pauza) asosida aniqlash maqsadga muvofiqligini, bu tayanch nuqtalarning o‘zgarishi jumla mazmunini o‘zgartirishi yoki umuman ma’nosizlikka olib kelishi mumkinligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, kommunikatsiya jarayonida intonatsiya orqali so‘zlovchining tinglovchiga bo‘lgan munosabati yuzaga chiqishi va shu bilan birga, jumla so‘zlanayotgan muhit, vaziyat haqida ma’lumot berilishi mumkin. Masalan, Qizim, durustroq kiyinib oling, mehmonlar masxara qilib yurishmasin, tag‘in (A.Qodiriy) jumlasida bir qarashda maslaxat, nasixat ma’nosi anglashilayotganga o‘xshaydi. Lekin bu ko‘rinish, xolos. Aslida esa o‘zbeklarga xos bo‘lgan qaynona-kelin munosabatlarining bor bo‘yi bilan yuzaga chiqishining guvohi bo‘lamiz. Bunday munosabatlarning yuzaga chiqishida jumla tarkibidagi leksik-semantik va sintaktik vositalar bilan bir qatorda intonatsiyaning o‘rni muhimdir. B.O‘rinboev o‘zbek tilining so‘zlashuv nutqini tahlil etar ekan kommunikatsiya jarayonida intonatsiyaning ahamiyatiga e’tibor qaratadi va uning quyidagi turlarini ajratadi: 1. Grammatik yoki sintaktik-sintagmatik intonatsiya. Bu, odatda, sintaktik bo‘linishning, mazmunning boshqaligini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Bu xil intonatsiya gaplarni sintaktik bo‘laklarga ajratishda va so‘z tarkibida aniq ko‘rinadi. Masalan: Katta mevali daraxt (mevasi katta). Katta mevali daraxt (daraxt katta). Yigit qiz izladi (yigit—ega, qiz—to‘ldiruvchi). Qiz yigit izladi (qiz—ega, yigit— to‘ldiruvchi). 2. Mantiqiy yoki mantiqiy-ekspressiv intonatsiya. Bu intonatsiya grammatik- fikriy munosabatni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Bunda mantiqiy urg‘u muhim rol o‘ynaydi. Masalan: U keldi, men ketdim(sanash: U keldi va men ketdim). U keldi — men ketdim (sabab: U kelgani uchun men ketdim. U keldi-men ketdim (Ikki ishning bo‘lishida oradagi vaqtning qisqaligi: U kelishi bilanoq men ketdim). 3. Emotsional-ekspressiv intonatsiya. Intonatsiya ekspressivlikka boy, mantiqiy kuchga egaligi bilan ajralib turadi. Bunda so‘zlovchi avvalo nutqning badiiy go‘zalligiga, qolaversa fikrning o‘ta ta’sirchanligiga erishadi 1 . A.Ahmedov ham o‘zbek tilida gapning kommunikativ turlarini tadqiq etish jarayonida gap mazmuniga intonatsiyaning ta’sir etishiga e’tibor qaratadi. Uning ta’kidlashicha, ba’zan tasdiq shakldagi gap inkor mazmuni uchun va, aksincha, inkor shakldagi gap tasdiq mazmuni uchun qo‘llanishi mumkin. Shunda ham bari bir, tildagi muayyan usul va vositalardan foydalaniladi. Masalan, tasdiq formadagi U bajarib bo‘pti gapi maxsus intonatsiya yordamida U bajara olmaydi degan inkor mazmunini, xuddi shuningdek, inkor shakldagi U bermaydi-ya gapi U beradi degan tasdiq mazmunini anglatadi. Shuningdek, Men ovozim boricha chaqirdim, qani endi u javob bersa gapining u javob bermadi degan inkor mazmunini anglatishi ham 1 Ўринбоев Б. Ўзбек сўзлашув нутқи. 81 intonatsiya va sintaktik strukturadan bilinib turadi. Biroq bunda asosiy rolni intonatsiya o‘ynaydi. Sintaktik struktura esa yordamchi vazifani bajaradi (sintaktik struktura yuqoridagi gapning intonatsiya yordamida inkor mazmunini anglatishga zamin yaratgan) 1 . Bularning barchasi nutq jarayonida jumla qurilishida intonatsiyaning roli va mavqei alohida e’tiborga loyiq ekanligidan, u tilning boshqa birliklari singari murakkab butunlik sanalib, til sitemasida o‘ziga xos mavqega egaligidan dalolat beradi. Shu bilan birgalikda, ohangning bunday murakkab strukturaga egaligi, tabiiyki, ta’lim jarayonida bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Xususan, yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, tartib o‘zgarmagan holda tema-rematik munosabatning o‘zgarishi, so‘zlovchining kommunikativ niyati kabilar intonatsiya yordamida amalga oshirilishi mumkin. Demak, intonatsiya gap strukturasining zaruriy komponentlaridan biri bo‘lib, u gap tarkibiy qismlarini, N.I.Jinkin ta’biri bilan aytganda, sementlovchi vositadir 2 . Intonatsiya o‘z funksiyasini kommunikatsiya jarayonida bajaradi va kommunikantlarning xohishiga qarab gapning shakliy tuzilishiga ta’sir etmagan holda, uning mazmuniy strukturasiga rang-barang ma’no ottenkalarini yuklashi mumkin. Bundan tashqari, intonatsiya murakkab butunlik bo‘lib, uni tashkil etuvchi komponentlarning o‘zaro nisbatlanishi turli tillarda turlichadir. Shuning uchun har bir til doirasida uning intonatsion xususiyatlarini o‘rganish shu tilning kommuniktiv imkoniyatlarini va shu til egalarining mental xususiyatlarini yoritib berishga yo‘l ochadi. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|