D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Bilib oling! O‘zbek tilining ayrim shevalarida, xususan Namangan shevasida 
singarmonizmning boshqa ko‘rinishi – affikslarning o‘zak fonetik xususiyatiga 
moslashish emas, balki o‘zak unlilarining affiks unlilari xarakteriga moslashishi 
kuzatiladi. Bunday moslik umlaut hisoblanadi. Umlaut uyg‘ur tili va hozirgi o‘zbek 
tilining namangan va paxtaobob shevasiga xosdir. Umlautning uch ko‘rinishi – 
palatal, labial va lingvial turlari mavjud. Birinchi turda birinchi bo‘g‘inning orqa 
qator keng unilisi keyingi bo‘g‘inning tor lablanmagan unlisi ta’siriga berilib, old 
qator unliga aylanadi. Masalan, namangan shevasida toshi-teshi. Ikkinchi turda 
birinchi bo‘g‘inning keng lablanmagan unlisi keyingi bo‘g‘inning lablanmagan 
unlilari ta’sirida lablashadi. Masalan, paxtaobod shevasida temir-to‘mir. Uchinchi 
turda og‘izning ochilish darajasi o‘zgaradi. Keyingi bo‘g‘inning tor i unlisi ta’sirida 
birinchi bo‘g‘inning old qator keng unlisi o‘rta keng unliga aylanadi. Masalan, uyg‘ur 
tilida kesish-kasish. 
Singarmonizmning undoshlarga ta’siri. Singarmonizm aslida unlilarning 
moslashuvidan iborat bo‘lsa-da, biroq u undoshlarga ham ta’sir qiladi. 

---

95 
Singarmonizmning undoshlarga ta’siri, asosan assimilyatsiya hodisasi tarzida yuz 
beradi. Lekin unlilar bilan undoshlarning moslashishida ba’zi bir farqlar ham bor. 
Masalan, unlilar garmoniyasida so‘z boshidagi nlilarga so‘z oxiridagi unlilar 
moslashadi, undoshlar garmoniyasida esa affikslardagi birinchi undosh so‘z 
boshidagi undoshga emas, balki o‘zakning oxiridagiga moslashadi. Undoshlarning 
moslashuvi jaranglashuv, jarangsizlashuv, burun tovushining ta’siriga uchrash, 
lablashish va shu singari tomonlardan bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, ba’zan 
singarmonizm doirasida regressiv assimilyatsiya hodisasi ham yuz beradi: qatnadi ˃ 
qannadi. Ana shuning uchun ham singarmonizmli shevalarda morfologik 
qo‘shimchalar variantlarning bir qismi affiksdagi unlilarning o‘zakdagi unlilarga 
lablashish (yoki palatal garmoniyasi) jihatdan moslashuvi natijasida yuzaga kelgan 
bo‘lsa, o‘sha variantlarning boshqa bir qismi affikslardagi undoshlarning o‘zaklardagi 
undoshlarga moslashishi natijasida yuzaga kelgandir. Masalan, keldi va ketti 
so‘zlarining har ikkisida ham o‘zakdagi va affikslardagi unlilar til oldi bo‘lganligi 
sababli bu so‘zlar palatal garmoniyasining yumshoq variantiga misol bo‘la oladi. 
Lekin bulardagi affikslar har xil variantlardagi affikslardir. Bunga unlilarning 
moslashuvi emas, balki undoshlarning moslashuvi sabab bo‘lgan. Haqiqatan ham, kel 
so‘zining oxiridagi l undoshi jarangli undoshdir. Shuning uchun ham affiksdagi 
undosh jaranglilashgan. Ket so‘zining oxiridagi undosh jarangsiz bo‘lgani sababli, 
shu so‘zga qo‘shilgan affiksdagi undosh ham unga moslashib, jarangsizlashgan. 
Masalan, qullik, borlik, hurlik, enlik. Lekin singarmonizm qonuniga muvofiq 
unlilarningtuyg‘unligi (moslashuvi) undoshlarning moslashuviga nisbatan hal 
qiluvchi rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham ba’zi so‘zlarda affiksdagi tovushlar 
o‘zakdagi tovushlarga til oldi yoki til orqalik nuqtai nazardan moslashuvi shart 
bo‘lgani holda jaranglilik yoki jarangsizlik nuqtai nazaridan moslashishi uncha shart 
bo‘lmaydi. Masalan, tiklash, buklash, tinchlik kabi.