4. Çevrilmə – mif-folklor mətnlərində trikster obrazlara məxsus davranış formalarından biridir:
Əvvəlcə trikster obrazın kim olduğunu qısaca aydınlaşdıraq. Səfa Qarayev və Hikmət Quliyev yazırlar ki, “trikster bir çox hallarda əsas qəhrəmanın oyunbaz əvəzedicisi, əks üzü kimi anlaşılsa da, əslində, o, özünü həm də bir obrazın daxilindəki ziddiyyətlərdə, təsdiq və inkaredici kontekstlərdə büruzə verir” (8, 17).
Alimlərin bu fikrindən trikster obrazının iki cəhəti aydın olur:
Birincisi, trikster əsas qəhrəmanın oyunbaz əvəzedicisi, əks üzüdür. Yəni bir mətndə əsas qəhrəmanla yanaşı, onun xarakterinin əksi olan obraz da olur.
İkincisi, trikster eyni zamanda vahid bir obrazın bir-birinə əks olan üzlərindən biridir. Yəni folklor qəhrəmanı xarakter etibarilə iki əks üzə malik ola bilir. Bunu dastanlarımızda daha aydın müşahidə etmək olur. Məsələn, biz Koroğlunu əlində qılınc düşmənlə üzbəüz durub vuruşan qəhərəman kimi təsəvvür edirik. Ancaq “Koroğlu” dastanının bəzi variantlarında Koroğlu eyni zamanda hiyləgər obraz kimi də təzahür edir. Bu isə onun qəhrəman xarakterinin mərdlik, alicənablıq, qorxmazlıq kimi keyfiyyətləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Yaxud Molla Nəsrəddin müdrik, alicənab olduğu qədər, həm də hiyləgər, kələkbazdır.
Beləliklə, trikster obraz iki cür olur. Bunun birincisi odur ki, trikster əsas qəhrəmana tam ziddiyyət təşkil edən, əsas qəhrəmanın əksi olan müstəqil obrazdır. İkincisi odur ki, trikster vahid bir obrazın müsbət xarakterinin mənfi tərəfidir.
P.Radin yazır ki, trikster Amerika hindularının mifologiyasının və mümkündür ki, bütün mifologiyaların ən qədim obrazıdır (18, 233-234).
Maraqlıdır ki, triksterlik çevrilmə hadisəsi ilə sıx bağlıdır. Axı deyildi ki, trikster həm də bir qəhrəmanın fərqli üzüdür. Bu halda trikster obraz bir haldan başqasına düşmək üçün çevrilmə üsulundan istifadə edir. K.Q.Yunq yazır ki, hiyləgər oyunlara və ziyankar hərəkətlərə məhəbbət, cildi dəyişmək qabiliyyəti, ikili (yarı heyvan, yarı ilahi) təbiət, hər cür əzab-əziyyətə meyillilik triksterlərə xas keyfiyyətlərdir (21, 338 ).
Triksterlərin çevrilmə ilə bağlı olduğunu K.Levi-Stros da təsdiq etmişdir. O, mifik quşlar olan Quzğun, Koyot obrazlarını triksterlər kimi təhlil edərək yazır: “Triksterlər özünəməxsus marginal-mediator xarakterə malikdir: onlar leş yeyərək həyatla ölüm arasında mediasiyanı həyata keçirirlər (20, 5).
Triksterlərin şamanlar kimi o biri dünya – xaosla bağlılığını ayrıca tədqiq etmiş Y.Çernyavskaya çevrilmə, dönərgəliyin onlara xas dörd əsas keyfiyyətdən biri olduğunu qeyd etmişdir: uşaqlıq, ambivalentlik, gülüş başlanğıcı, dönərgəlik (20, 3).
Dostları ilə paylaş: |
