Darsning maqsadi

beriladi.
MEHNAT RESURSLARI

Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda eng muhim iqtisodiy resurslardan

biri – mehnat resurslari hisoblanadi.

Mehnat resurslari – aholining mehnat qilish uchun zarur bo‘lgan

jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lgan qismi.

O‘zbekistonda mehnat resurslari tarkibiga 16 yoshdan 55 yoshgacha

bo‘lgan ayollar hamda 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar kiradi.

MEHNAT SHARTNOMASI

Agar siz tadbirkorlik faoliyati asosida ishchilarni ishga yollamoqchi

bo‘lsangiz, buni qonuniy asosda tashkil etishingiz lozim. Mamlakatimizda

korxona va ishchilar o‘rtasidagi munosabat mehnat shartnomasi yordamida

shakllanadi.

Mehnat shartnomasi – korxona va ishchilar o‘rtasidagi ishga

yollash bo‘yicha munosabatni namoyon etuvchi va tartibga soluvchi

huquqiy hujjat.

Mehnat shartnomasida quyidagi muhim masalalar belgilab beriladi:

– ish haqi stavkasi;

– me’yordan ortiqcha bajarilgan ishlar uchun stavka;

– dam olish kunlari va tanaffuslar;

– pensiya fondlari va sog‘liqni saqlashga ajratmalar;

– narxlarning o‘zgarishini hisobga olgan holda ish haqi va boshqa

to‘lovlar miqdorini tartibga solish;

– mehnat sharoiti va boshqa masalalar.

Shuningdek, mehnat shartnomasida zarur tashkiliy masalalar ham

ko‘rsatib o‘tiladi. Odatda, mehnat shartnomasi bir necha yilga tuziladi.

134

ISH HAQI

Tadbirkorlik faoliyatida ishchilarni rag‘batlantirishning eng asosiy

shakli ish haqi hisoblanadi. Ish haqining to‘g‘ri va adolatli belgilanishi

pirovardida tadbirkorlik faoliyati natijalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Ish haqi – tadbirkorlik faoliyatida yaratilgan mahsulotdan ishchi

va xizmatchilar mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab

to‘lanadigan ulushining puldagi ifodasi.

Ishchi va xizmatchilarning ish haqi ularning yetarli darajadagi turmush

sharoitini ta’minlashi lozim. Bu o‘rinda nominal va real ish haqi tushunchalarini

bilish zarur.

Nominal ish haqi – ma’lum vaqt davomida olingan pul summasi

yoki pul shaklidagi ish haqi.

Misol uchun, siz o‘z korxonangizdagi ishchiga yanvar oyida 800 ming

so‘m, fevral oyida 790 ming so‘m, mart oyida 820 ming so‘m ish haqi

to‘ladingiz. Bular nominal ish haqi hisoblanadi.

Real ish haqi – nominal ish haqiga sotib olinishi mumkin bo‘lgan

tovarlar va xizmatlar miqdori.

Boshqacha aytganda real ish haqi – bu nominal ish haqining «xarid

etish» qobiliyatidir. O‘z-o‘zidan ayonki, real ish haqi nominal ish haqi

miqdoriga va xarid qilinadigan tovarlar narxiga bog‘liq. Demak, real ish

haqi nominal ish haqiga to‘g‘ri mutanosibdir va iste’mol buyumlari hamda

xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir:

Vr

Vn



Bu yerda: Vr – real ish haqi; Vn – nominal ish haqi; P – iste’mol buyumlari

va xizmatlarning narx darajasi.

Yuqoridagi misolda siz tomondan ishchiga to‘langan nominal ish haqi

yanvar oyiga nisbatan fevral oyida 98,7 foizni, mart oyida 102,5 foizni

tashkil etgan edi. Real ish haqi darajasining o‘zgarishini aniqlash uchun

esa iste’mol buyumlari va xizmatlarning narx darajasi to‘g‘risida ma’lumot

zarur bo‘ladi. Aytaylik, narx darajasi yanvar oyiga nisbatan fevralda

P

135

1,08, martda esa 1,2 baravar oshgan bo‘lsin. U holda ishchining real ish

haqi fevralda 731 ming so‘mni, mart oyida esa 683 ming so‘mni tashkil

etadi. Ya’ni, ishchining real ish haqi yanvar oyiga nisbatan fevral oyida

91,3 foiz, mart oyida 85,3 foiz darajasida bo‘ladi.

ISH HAQINI BELGILASH

Tadbirkorlik faoliyatida ish haqining to‘g‘ri belgilanishi davlat tomonidan

tartibga solinadi. Ish haqini belgilash tarif tizimi yordamida amalga

oshiriladi.

Tarif tizimi – mamlakat mintaqasi, tarmoqlar, ishlab chiqarish

turlari, xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ish haqi darajasini

tartibga solib turuvchi me’yorlar majmuyi.

Tarif tizimi o‘z ichiga tarif-malaka ma’lumotnomalari, tarif stavkalari,

tarif setkalari, ish haqiga nisbatan qo‘llaniluvchi turli koeffitsiyentlarni

oladi:

Mehnatga haq to‘lashning yagona tarif setkasi

Mehnatga haq

to‘lash razryadlari

Tarif

koeffitsiyentlari

Mehnatga haq

to‘lash razryadlari

Tarif

koeffitsiyentlari

1 2,476 12 6,115

2 2,725 13 6,503

3 2,998 14 6,893

4 3,297 15 7,292

5 3,612 16 7,697

6 3,941 17 8,106

7 4,284 18 8,522

8 4,640 19 8,943

9 4,997 20 9,371

10 5,362 21 9,804

11 5,733 22 10,240

136

Tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo‘lgan ishchining mehnatiga

to‘lanadigan haq miqdorini belgilab beradi.

MEHNAT UNUMDORLIGI VA UNI HISOBLASH

Korxonada ishchilarga ish haqining to‘g‘ri va adolatli belgilanishi ishchilarning

mehnat unumdorligiga ta’sir ko‘rsatadi.

Mehnat unumdorligi – ishchining vaqt birligi mobaynida mahsulot

yaratish qobiliyati.

Mehnat unumdorligi ma’lum bir vaqt oralig‘ida ishchi mehnatining har

bir birligi evaziga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi:

MU M

V 

Bu yerda: MU – mehnat unumdorligi; M – mahsulot, V – sarflangan

ish vaqti.

Bundan ko‘rinadiki, ishchining mehnat miqdori u tomonidan ishlangan

vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va boshqalar bilan belgilanadi.

MEHNAT UNUMDORLIGINI O‘STIRISH OMILLARI

Tadbirkor o‘z korxonasidagi mehnat unumdorligini oshirib borishga

harakat qilishi lozim. Chunki mehnat unumdorligining o‘sishi korxonadagi

mehnat resurslaridan samarali foydalanilishini anglatadi. Mehnat unumdorligini

o‘stirish omillari iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni

jadallashtirish omillariga bo‘lib o‘rganiladi.

BILIMINGIZNI SINAB KO‘RING!

1. Mehnat resurslari nima va u o‘z ichiga kimlarni oladi?

2. Mehnat shartnomasi nima uchun zarur?

3. Ish haqi nima va uning tadbirkorlik faoliyatidagi ahamiyati qanday?

4. Nominal va real ish haqi tushunchalari nimani anglatadi?

5. Tarif tizimi nima? U o‘z ichiga qanday asosiy jihatlarni oladi?

6. Mehnatga haq to‘lashning yagona tarif setkasi to‘g‘risida ma’lumot bering.