Darsning maqsadi

beriladi.
TANNARX TUSHUNCHASI

Tadbirkor o‘zi ishlab chiqargan mahsulotni sotish orqali foyda ko‘rishga

intiladi. Biroq buning uchun u o‘z mahsuloti qanchaga tushgani, ya’ni

uning tannarxi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishi lozim.

Tannarx – mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining puldagi

ifodasi.

Demak, bundan ko‘rinadiki, mahsulot tannarxini aniqlash uchun uni

ishlab chiqarish va sotishga qilingan sarf-xarajatlarni yaxshi bilish lozim.

Ammo mahsulot tannarxini to‘g‘ri aniqlash ham murakkab jarayon hisoblanadi.

Chunki tannarxning o‘zi turli ko‘rinishlarga ega bo‘lib, ularni

hisoblashda o‘ziga xos jihatlarni e’tiborga olish kerak bo‘ladi.

TANNARXNING TURLARI

Tannarxning ishlab chiqarish tannarxi, to‘la tannarx, chegaraviy tannarx

kabi turlari mavjud.

Ishlab chiqarish tannarxi mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan

bog‘liq xarajatlar yig‘indisidir. U o‘z ichiga ishlab chiqarishni tashkil

etishdan boshlab to tayyor mahsulotning omborga kelib tushguniga qadar

jarayonlardagi xarajatlarni qamrab oladi.

To‘la tannarx mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog‘liq xarajatlar

yig‘indisidir. Ya’ni, u ishlab chiqarish tannarxi hamda mahsulotni

sotish bilan bog‘liq tijorat xarajatlaridan tarkib topadi.

Chegaraviy tannarx – bu har bir navbatdagi ishlab chiqarilgan mahsulot

birligining tannarxi. Misol uchun, siz 20 dona mahsulot ishlab chiqarganingizda

umumiy xarajatlar 100 000 so‘mni tashkil etdi. Bu holatda

bitta mahsulot tannarxi 5 000 so‘mga to‘g‘ri keladi. Aytaylik, siz yana bir

dona qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarmoqchi bo‘ldingiz. Buning natijasida

sizning umumiy xarajatingiz 104 000 so‘mni tashkil etdi. Bundan

ko‘rinadiki, mahsulotingizning chegaraviy tannarxi 4 000 so‘m bo‘lgan.

90

Ishlab chiqarish tannarxi – mahsulot ishlab chiqarish jarayoni

bilan bog‘liq xarajatlar yig‘indisi.

To‘la tannarx – mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan

bog‘liq xarajatlar yig‘indisi.

Chegaraviy tannarx – har bir navbatdagi ishlab chiqarilgan mahsulot

birligining tannarxi.

Tijorat xarajatlari – mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan, ya’ni

uni qadoqlash, tashish va reklama qilish xarajatlari.

MAHSULOT TANNARXINI HISOBLASH

Mahsulot tannarxini hisoblash tannarxni kalkulatsiya qilish deb ham

yuritiladi.

Kalkulatsiya – lotincha «calculatio» degan so‘zdan olingan bo‘lib,

hisob, hisob-kitob degan ma’nolarni anglatadi. Bu mahsulot birligiga

to‘g‘ri keluvchi ishlab chiqarish xarajatlarini pul shaklidagi hisobkitobi.

Tannarxni kalkulatsiya qilish ishlab chiqarish ko‘zda tutilayotgan mahsulotning

reja tannarxini yoki yaratilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini

aniqlash imkonini beradi.

Kalkulatsiya qilish ishlab chiqarish harajatlarining muayyan moddalari

bo‘yicha amalga oshiriladi. Quyida uning ayrim asosiy moddalarini ko‘rib

chiqamiz:

1) xomashyo va materiallar. Bular ishlab chiqarish ko‘zda tutilayotgan

mahsulotning asosini tashkil etadi. Xomashyo hali inson ta’siri katta

bo‘lmagan, material esa ma’lum darajada qayta ishlovdan o‘tgan moddalar

hisoblanadi. Misol uchun, mebel ishlab chiqarishda yog‘och xomashyo

hisoblansa, undan tayyorlangan taxtalar material sanaladi;

2) qaytarilgan chiqindilar. Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan

chiqindilar qiymati aniqlanib, xarajatlar qiymatidan chiqarib tashlanadi.

Masalan, mebel ishlab chiqarishda kichik taxta bo‘laklari, yog‘och qipiqlari

qiymati mahsulot tannarxidan ayirib tashlanadi;

91

3) yarim tayyor mahsulotlar va sotib olinadigan buyumlar. Chetdan

sotib olinadigan va mahsulotni tayyorlashda ishlatiluvchi buyumlar. Masalan,

javon tutqichlari, ular eshigiga o‘rnatilgan qulflar shular jumlasidandir;

4) yonilg‘i va energiya. Ishlab chiqarish jarayonida ko‘mir, neft, benzin

kabi yonilg‘i, elektr, gaz, bug‘ kabi energiya manbalaridan foydalanish

mumkin;

5) asosiy vositalar amortizatsiyasi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy

vositalarning eskirgan qismi mahsulot tannarxiga qo‘shilib boradi;

6) ish haqi va sug‘urta ajratmalari. Ishchilarga to‘langan ish haqi

va unga nisbatan hisoblangan sug‘urta ajratmalari mahsulot tannarxiga

qo‘shiladi;

7) mahsulot sotish xarajatlari. Mahsulotni qadoqlash, tashish va reklama

qilish xarajatlari ham mahsulot tannarxiga qo‘shiladi.

MAHSULOT TANNARXINI PASAYTIRISH IMKONIYATLARI

Mahsulot tannarxini aniqlash va uning tarkibini tahlil qilish tannarxni

pasaytirish imkoniyatlarini topishga yordam beradi. Umumiy holda tannarxni

pasaytirish imkoniyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

– asosiy kapitaldan samarali foydalanish;

– aylanma kapitaldan samarali foydalanish;

– ishlab chiqarishni samarali tashkil etish;

– tashqi imkoniyatlar.

Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning quyidagi yo‘llari mavjud:

ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish; ishlab chiqarishni

avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash; ishlab chiqarish quvvatlarini to‘liq

ishga tushirish.

Aylanma kapitaldan samarali foydalanish quyidagilarni taqozo etadi:

materiallardan yo‘qotishlarning oldini olish; ularni tejamli ishlatish; material

sarflarini me’yorlar asosida amalga oshirish.

Ishlab chiqarishni samarali tashkil etish quyidagi chora-tadbirlardan

iborat bo‘lishi mumkin: ishlovchilarning malakasini oshirish; mehnatni

ilmiy asosda tashkil etish; mehnatni me’yor asosida tashkil etish va

rag‘batlantirish.

Mahsulot tannarxini pasaytirishning tashqi imkoniyatlari sifatida

xomashyo va materiallar narxini pasaytirish; soliq yukini qisqartirish;

92

ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperatsiya kabilarni ko‘rsatish

mumkin.

BILIMINGIZNI SINAB KO‘RING!

1. Tannarx nima? Uni to‘g‘ri hisoblash qanday ahamiyatga ega?

2. Tannarxning qanday turlari mavjud?

3. Ishlab chiqarish tannarxi o‘z ichiga qanday xarajatlarni oladi?

4. To‘la tannarx qanday xarajatlardan tarkib topadi?

5. Chegaraviy tannarx nimani anglatadi? Uni bilish tadbirkorga nima uchun

zarur deb o‘ylaysiz?

6. Mahsulot tannarxini hisoblash qanday amalga oshiriladi?

7. Kalkulatsiya so‘zining ma’nosi nima?

MAVZU YUZASIDAN AMALIY TOPSHIRIQ VA

MASHQLAR

1. Quyidagi jadvalda keltirilgan mebel ishlab chiqarish jarayonida mahsulot

tannarxini kalkulatsiya qilish ma’lumotlari asosida to‘la tannarxni

aniqlang!

T/r Xarajatlar tarkibi Mahsulot birligiga to‘g‘ri

keluvchi xarajatlar, so‘m

1 Xomashyo va materiallar 1 000 000

2 Qaytarilgan chiqindilar 100 000

3 Yarim tayyor mahsulotlar va sotib olinadigan

buyumlar

100 000

4 Yonilg‘i va energiya 30 000

5 Asosiy vositalar amortizatsiyasi 20 000

6 Ish haqi va sug‘urta ajratmalari 200 000

7 Mahsulot sotish xarajatlari 50 000

2. Quyidagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida bo‘sh kataklarni

to‘ldiring.

Q FC VC TC AC Chegaraviy

tannarx

10 100 000 180 000

11 87 000

12 16 500

93