Dədə Qorqud ● 2016

Xülasə

Bu məqalədə oğuz epik ənənəsində “Oğuzun yeyilməsi” mifologeminin mövcud olması “Dədə Qorqud kitabı”nın mətni əsasında mətnaltı laylardan bərpa olunub diqqətə çatdırılır. Oğuz elinin Tə­pəgöz tərəfindən yeyilməsinin yalnız bədii hekayət olmaması və mifologem kompleksi təşkil et­mə­si ilk dəfə araşdırılıb elmi ictimaiyyətə təqdim olunur.

Açar sözlər: Qazan, Təpəgöz, Basat, Oğuz elinin yeyilməsi, mif, mifologem.
THE RESTORATION MYTHOLOGEM  “OGHUZUN YEYILMESI”

(“BEING EATEN OGHUZ”) IN THE EPOS “THE BOOK OF DEDE GORGUD”
Summary

In this article the existence of mythologem “Eating of Oghuz” in Oghuz epic tradition on the base of the text “The Book of Dede Gorgud” being restored from the under text levels is being attracted to the attention. Not being only the artistic legend Oghuz nation’s eating by Tepegoz and organizing the mythologem complex for the first time is represented to the scientific society.

Key words: Gazan, Tepegoz, Basat, eating of Oghuz nation, myth, mythologem
МИФОЛОГЕМ “СЪЕДАНИЯ ОГУЗ"А «В КНИГЕ МОЕГО ДЕДА КОРКУДА»
Резюме

В этой статье доводится до сведения существование мифологемы «Поедание Огуза» в Огузской эпической традиции, восстанавливаясь из подтекстовых слоев на основе текста “Китаби-Деде Коркут”. В научной общественности впервые в исследованном виде представ­ляется то, что поедание Огузского племени является не только художественным повествова­нием, но и образует мифологемный комплекс.

Ключевые слова: Газан, Циклоп, Басат, поедание Огузского племени, миф, мифоло­гема.
Məsələnin qoyuluşu. Oğuz epik ənənəsinin əsasını təşkil edən oğuznamələrdə, xüsusilə də bu epik-tarixi və mifoloji sistemi özündə daha geniş səviyyədə əks et­dirən möhtəşəm Oğuz abidəsi “Dədə Qorqud kitabı”nın bədii-təsviri ifadə planın­da, həmçinin mətnaltı laylarda bir çox motiv, mifologem, hətta süjet xətti möv­cud­dur. Təəssüf ki, geniş kompleks təşkil edən bu kimi motiv, mifologem və s. əsas eti­ba­rilə diqqətdən kənarda qalmışdır. Biz bu mövzuda apardığımız araşdırma nəticə­sində bu məqalədə “Oğuzun yeyilməsi” mifologemini elmi ictimaiyyətin diqqətinə çatdırırıq.

İşin məqsədi. Oğuz epik sistemində, oğuznamə mətnlərində, xüsusilə DQK-də indiyə qədər gizli qalmış mifologem(lər)i aprobasiya edib elmi auditoriyaya təqdim etməkdir.
Oğuz elinin yeyilməsi strukturda şifrələnmiş məlumat səviyyəsindən bərpa olunan mifologem olaraq (“Tülu quşun yavrusı” da mifologemdir) nağıl təhkiyəsinə transformasiya olunan “Əjdahanın suyun qabağını kəsməsi” motivi kimi üzə çıxır. “Məlikməhəmməd” nağılında əjdahanın hər gün bir qız yeməsi və onları yediyi zaman da müvəqqəti olaraq suyun qabağının açılması (1, 21) mətn strukturunda ana­xa­qanlığın ataxaqanlıqla əvəzlənməsini məlumat olaraq saxlayırsa, müəyyən bir top­lu­mun, elin, elatın ritual ənənəsini qurban vermə aktını işarələyirsə, digər tərəfdən də “yeyilmə situasiyasının” qəhrəman törətmə funksiyası olduğu (nağılda Məlik­məhəm­məd, dastanda Basat) aşkarlanır. DQK-də isə belə görünür ki, Qazan xanın Basata mane olmaq istəməsi qəhrəmanlıq aktının “bezə, miskin umıdı” olaraq özü tərəfindən həyata keçirməli olması, əgər o bacarmayıbsa, digərlərinin buna cəhd etməsinin mə­na­sız­lığını əsaslandırma­sından irəli gəlir. Qazan xanın Təpəgözlə savaşıb ona qalib gələ bilmədiyini dediyi kimi, eyni semantik cərgəyə aid olan yeddi başlı əjdaha ilə savaşının da eyni nəticə verdiyini deməsi həm bu aktın yalnız ona məxsusluğunu id­dia etməsini göstərir, həmçinin də zaman anlamında hələlik “yeyilməklik dövrünü” işarələməklə eyni mif motivini (mifologemi) şərtləndirir. Təpəgözlə savaşında:

Qara uran qopdı Dəpəgöz,

Ərş yüzində çevirdim, alımadım, Basat!

Qara qaplan qopdı Dəpəgöz,

Qara-qara tağlarda çevirdim, alımadım, Basat!

Qağan aslan qopdı Dəpəgöz,

Qalın sazlarda çevirdim, alımadım Basat! (2, 100).

Yeddibaşlı əjdaha ilə savaşında: –

Yedi başlu əjdərhaya yetüb vardım,

Heybətindən sol gözüm yaşardı.

Hey gözüm, namərd gözüm, müxənnət gözüm,

Bir yılandan nə var ki, qorxdun! – dedim (2, 117, 118) deyir.

Diqqət edilsə, aydın görünər ki, Qazan xan burada gözündən şikayət edir, onu namərd adlandırır. Basat da məhz Təpəgözə gözünü çıxarmaqla qalib gəlir. Qazanın gözünün müxənnət olmasına səbəb olan xtonik varlığın (əjdahanın, ilanın semantik düzümdə Təpəgözün) gözünün Basat tərəfindən çıxarılması Qazan üzərində üstünlüyü, hətta onun umıdı olması anlamını işarələməklə bərabər strukturda əhəmiyyətli lay səviyyəsini aşkarlayır. Təpəgözün zəif olan yeri “gözündən ğeyri yerdə ət yoqdır” (2, 101) epik mətndə mifologem olaraq üzə çıxır, Təpəgöz-Polifem variasiyası, motiv səviyyəsi olduğu kimi, “Təpəgöz gözü” də “Axilles dabanı” ilə türk-oğuz-yunan mifoloji strukturunun mifologem görüntüləridir. Mənfi və müsbət anlamların situasiya təzahürü olaraq mənfidə (Təpəgözdə) müsbətdə (Axillesdə) aşkara çıxan faktor eyni, funksiya isə işlənmə situasiyasına görə bir-birinə ziddir. K.Abdulla Təpəgözün birgözlü olmasını qəhrəmanlıq aktının törənməsi üçün əvvəldən hazırlanan mif strategiyası, kompozisiya tələbatı kimi dəyərləndirir. Əgər Təpəgöz iki gözlü olsaydı, Basat onun bir gözünü çıxararkən Təpəgöz onu ikinci gözü ilə görüb həlak edə bilərdi (3, 124-125). Diqqət çəkdiyimiz kimi Basat Təpəgözə ona görə qalib gələ bilir ki, onun gözünü çıxarır. Həmçinin onun gözünü çıxarmaq imkanı mətndə reallaşır. Lakin bu təkcə Təpəgözün bir gözünün olması səbəbindən deyil, o tək gözün nəyi ifadə etməsi, hansı semantik anlamla yüklənməsi səbəbindəndir. S.Rzasoy bu anlamı “gözdən doğulma” mifologemi olaraq açıq­layarkən Təpəgözün günəşi oğurladığını (divin və əjdahanın nağıllardakı funksiyası), oğurlanmış günəşin onun gözündə udulduğunu, Basatın isə onun gözünü çıxarmaqla günəşi azad etdiyini yazır və Oğuz elinin günəşinin özünə qaytarılması funksiyasının Basatda işarələndiyini qeyd edir (4, 138, 39). Beləliklə, aydın olur ki, Basat Təpəgözün gözünü çıxarmaqla “Tülu quşun yavrusı”, yəni doğan günəşin yaxını, balası, Oğuz elinin “Bezə, miskin umıdı” olmasını iddia edir və Bozoq yerinin ona məxsus olmasını bildirməklə xan öyünclərinin də sahibi olmasını görüntüləyir. Hər halda bu ozan təhkiyəsinin mükəmməl işarəviliyi ilə bərabər məlumat şəbəkəsinin şüurdan mətnə köçürülən kod sistemindən mexaniki olaraq aşkarlanır. Əslində Basat Təpəgözə qalib gəlməli deyildi. Çünki Təpəgöz Basata ölümünün gözündən deyil, Oğuz elinin yığılıb gəlib onun üstünə hücum çəkdiyində öz atdığı sal qayaların başına düşməsindən, öz başına daş salmasından olacağını gözlədiyini deyir:

Qalın Oğuz bəgləri üzərimə yığılub gələ, derdim.

Qaçubanı salaxana qayasına girəm, – derdim.

Ağır mancılaq taşla atam, derdim.

Enüb taş, başıma düşibən öləm, derdim (4, 103).

Məhz Oğuz elinin yığılıb gəlməsi, Qalın Oğuzun ona (hətta yerini belə müəyyən edir) hücum etməsi təbiidir ki, Qalın Oğuzun başçısı, “Bezə, miskin umıdı” Qazan xanla reallaşa bilər (Bayındır xan ənənəvi olaraq savaşlarda iştirak etmir). Demək, Basat Təpəgözün üstünə getməmiş hələ Təpəgöz bilirdi ki, Qazan xan “Be­zə, miskin umıdı” olaraq ona qalib gəlməlidir. Lakin hələ bunun zamanı çatmayıb və oğuz elinin yeyilməsi davam edir. Qazanın Basatı saxlaması bu dayanmış funksiya­nın bir gün işə düşəcəyindən, bunun isə yalnız Qazanın özü ilə reallaşacağından xəbərdar olmasından da irəli gəlir. Məhz “Oğuzun yeyilməsi” dayandıqdan sonra Qazanın xtonik varlığa, Təpəgözlə eyni semantik cərgəni təşkil edən nəhəng “İlana qalib gəlməsi, onun başını kəsməsi” Əbülqazi Oğuznaməsinə düşən Dədə Qorqud tartımında aşkarlanır:

Mavi göydən enib gəldi canlı ilan,

Hər adamı udar idi görən zaman.

Salur Qazan başını kəsdi, vermədi aman,

Alplar, bəylər görən varmı Qazan kimi?! (5, 98).

Halbuki Dədə Qorqud Oğuznaməsində Qazan xanın əjdahaya gücü çatma­ması, heybətindən namərd gözünün yaşarması deyilir (2, 118). Bəs necə olur ki, Basat bu gələcək zamanı qabaqlayır və Təpəgözün həlakını gerçəkləşdirir? Çünki Basat Qazan xanı eşitməyib ata-anasını, “Bezə, miskin umıdı” olmağa qurban verir. Öz ata və anasının Qaba ağac və Qağan aslan (onu bəsləyən şir və ulu nənə) olduğunu elan edib bioloji atanı (Aruzu) daha uzaq əcdada və mənəvi – mifoloji atası olan Qaba ağaca (dünya ağacı və Oğuz xan) dəyişir, bu ata-anaya söykənib Təpəgözə qalib gəlir. Elə bu səbəbdən də Basat XII boyda Aruzun yanında görünmür, onun həlak edilməsinə laqeyd qalır. Qazanın Aruzun başını kəsdirməsi müxtəlif struktur-seman­tik törəmələrlə birlikdə eyni zamanda “Bezə miskin umıdı”nın Basatdan geri alın­ma­sına xidmət edir. Axı Aruz da Təpəgöz kimi xaosu təmsil edib hətta xaotik keyfiy­yətləri ilə diqqət çəkir. O at ağuzlu qoca Aruzdur (2, 42). Eyni anlamın situasiyadan asılı olaraq mənfi və müsbət şəkildə işlənməsi imkan verir ki, bu situasiyada Aruz xtonik anlamları özündə cəmləsin. Hətta Təpəgözün tək gözündən ehtiyat etməyən Aruz onu oğulluğa da götürür (2, 99). Çünki bu vəziyyətdə Aruz Təpəgöz ilə öz arasında ümumi oxşarlıq sezir (tək gözlü-at ağızlı) Basatın Təpəgözə “ağsaqqallı-ağbirçəkli ata-anasını incitməsini, qardaşı Qıyan Səlcuğu öldürməsini” deməsi onun savaşı üçün əsas olsa da, (2, 102-103) əslində Basat Aruzdan incikliyini müxtəlif görüntülərlə üzə çıxarır və Bozoq (Dış Oğuz) tayfasının itirilmiş hüquqlarını, ali hakim statusunu bərpa etməyə çalışır. Beyrəyin öz xatunundan qorxu keçirməsi, onu Basatın gəlib sahiblənə biləcəyi və Qazanın oğlu Uruzun onu al­ma­sı­nı vəsiyyət etməsi Bozoqdan olan xatunun Bozoq davası aparan Basat tərəfin­dən Bo­zoqa qayta­rılması strategiyası kimi reallaşma təhlükəsi yaradır. Basatın “Tülu quşun yavrusı”, “Bezə, miskin umıdı” və s. təyinlərin, ümumiyyətlə, Bozoqun sağ yerinin özünə qaytarılması üçün apardığı mücadilə məhz Təpəgözlə savaşında da üzə çıxır. Aruzun da eyni mücadilədə iştirakı görünür ki, Basatı qane etmir. Çünki Tə­pə­gözün oğuza çıxışını, yığanaq içindən çıxmasını, sonra onu oğulluğa götür­mə­sini reallaşdıran Aruz açıq şəkildə olmasa da, psixi-antipatik davranışlar səviyyəsində Basat tərəfin­dən qəbul olunmur. Basatın günəşi xilas etməsi məhz oğuzun yeyilmə aktının da­yandırılmasını şərtləndirir. Əks təqdirdə, qeyd etdiyimiz kimi, Basat bu savaşda məğlub olmalı, oğuzun yeyilməsi davam etməli, Qazan xanın başçılığı ilə Qalın Oğuz nizamlı hücuma keçməli, Təpəgözün oğuza atdığı sal qayalardan birinin öz başına düşməsi nəticəsində həlak olması baş verməli idi. Nəhəngin həlakını özündən nəhəng olan reallaşdıra bilərdi. Basatın isə onu zəif yerindən – gözündən tələf etməsi epik səviyyədə qəhrəmanlıq aktını görüntüləyən situasiyaları dəyişdirməyə xidmət edirsə, mətn altında işarələnən “günəşin azad olunması” motivinin üzdə deyil, kod səviyyəsində saxlanılmasını diqqətə çatdırır. Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz kimi, Bozoq-Uçoq ziddiyyəti olaraq “Tülu quşun yavrusı” təyinindən sonra “Bezə, miskin umıdı”nın ona məxsus olması iddiası mətndə daşlaşmışdır. Özü də bu ziddiyyət ən müxtəlif obrazlar səviyyəsində DQK mətni boyu davam edir. Lakin bu xilasetmə funksiyası Basatın bu təyinləri əldə edə bilməsini mətnin epik təzahüründə görün­tüləmir. Çünki yuxarıda diqqət çəkdiyimiz kimi, Basat özü Təpəgözə qarşı tarazlığı bərpa etsə də, kosmos-xaos oppozisiyasında kosmosu səciyyələndirsə də, digər situasiyalarda xtonikliyi ifadə edir.

1. Basat cəmiyyətdən təbiətə düşsə də, təbiətə meyllidir, ona can atır;

2. Basat Oğuz törəsini pozub icazəsiz aqıncılıq edir. Halbuki aqıncılığa getmək üçün Bayındırın və Qazanın icazəsi olmalıdır;

3. Basat Beyrək evinə hücum edib onun malına və namusuna təcavüz edə bilər;

4. Basatın atası Aruz Oğuz elinin parçalanmasının faktiki səbəbkarıdır (O, Beyrəyi öldürür);

5. Basat Təpəgözün “əmdi qardaşı” (süd qardaşı)dır (2, 98, 94, 110, 125, 102).

Hər halda Basata bu münasibət kosmosda olan Basatı xaosda yerləşdirir. Məhz bu səbəbdən də “Tülu quşun yavrusı”, “Bezə, miskin umıdı” və s. təyinlərin sahibliyi Bayındır və Qazanın təyini olaraq daşınır. Oğuz eli umudsuz olub, yeddi kərə Təpəgöz əlindən qaçıb, ən çətin vəziyyətdə qalıb yeyilmə ziyafətinə razılaşdığı zamanda belə qəhrəman aktı olaraq meydana çıxan Basat oğuzu xilas etsə də, yenə də oğuz dilində qəbul olunmur, yuxarıdakı izləmələrdə xaotik məkana daxil edilir. Çünki Oğuz elinin ali idarəçilik statusunu daşıyan Bayındır-Qazan birliyi xanlıq üsuli-idarəsinin ideoloji təbliğatının tərkib hissəsi olan “xan öyüncləri”nin sahibi olaraq ozan təhkiyəsində səciyyələnməlidir.

İşin elmi nəticəsi. Məqalədə oğuznamələr, xüsusilə DQK-nin araşdırılması nə­ti­cəsində mühüm elmi nəticə əldə olunmuşdur. Belə ki, mətnin həm ifadə planında, həmçinin mətnaltı laylarda struktur təşkil edən əhəmiyyətli bir mifologem bərpa olunmuş, “Oğuzun yeyilməsi” və yaxud “Oğuzun yeyilmə aktı” adı ilə elmi ic­timaiy­yətin peşəkar müzakirəsinə buraxılmışdır.

İşin elmi yeniliyi. İşin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki, əksər hallarda bir qayda olaraq motiv səviyyəsi aydın şəkildə qəbul olunan motivlərin araşdırılması üzərində qu­rulur. Bu məqalədə isə struktur-semantik, eyni zamanda ənənəvi təsvir metodu əsa­­sında hekayət kimi təsvir olunan Təpəgöz-Basat, Oğuz-Təpəgöz, Təpəgözün Oğuz elini yeməsi kimi süjet konfrantasiyası geniş mif motivi, mifoloji kompleksə ma­­lik olan mifologem olaraq ilk dəfə aşkara çıxarılmışdır.

İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Bu araşdırmanın ciddi praktik əhəmiyyəti var. Mətn strukturunda gizli qalmış süjet və motivlərin tipoloji şəkildə tədqiq olunub aşkarlan­masının mühüm nəzəri-tətbiqi nəticələri inkar olunmazdır. İşdən filologiya fakül­tə­lə­rində, folklor və mifologiya ixtisasları üzrə magistratura və doktorantura təhsili za­ma­nı xüsusi kurslarda praktik vəsait kimi istifadə oluna bilər.
ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri (nağıllar). Tərtib edən N.Seyidov. Bakı: Yazıçı, 1985, 505 s.

2. Kitabi-Dədə Qorqud / Müqəddimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və S.Əli­za­də­nindir. Bakı: Yazıçı, 1988, 265 s.

3. Abdulla K. Gizli Dədə Qorqud. Bakı: Yazıçı, 1991, 152 s.

4. Rzasoy S. Oğuz mifi və Oğuznamə eposu. Bakı: Səda, 2007, 181 s.

5. Əbülqazi Bahadır xan. Şəcərei-Tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı) / Rus dilindən tə­rcümə edən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2002, 146 s.

Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Ramazan Qafarlı

Folklorşünaslıq: problemlər, tədqiqlər