Демо Сонэ Плайбажк


II Fəsil Güney Azərbaycan 1925-1978-ci illərdə



Yüklə 0,85 Mb.
səhifə4/19
tarix05.01.2022
ölçüsü0,85 Mb.
#71257
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19
II Fəsil

Güney Azərbaycan 1925-1978-ci illərdə
1925-1978-ci illər Güney Azərbaycan Türklərinin tarixində ən acınacaqlı, ən dəhşətli illər olmuş, Türk düşmənlərinin əli ilə “ İran” deyilən məmləkətdə 1000 illik Türk hakimiyyətinə son qoyulmuşdu. Belə ki, xarici imperialist qüvvələrin hərtərəfli yardımı ilə hələ əvvəllər çar kazak polkunda soldat, sonra mehtərbaşı və kazak briqada rəisi Rzanın başçılıq etdiyi kazak silahlı qüvvələri 21 fevral 1921-ci ildə gecə ikən Tehrana daxil omuş, onun Tehrana hərəkət etdiyini bilən hökumət nümayəndələri əvvəlcədən şəhəri tərk etdiyindən ingilislər öz köhnə əlaltıları olan Seyid Ziyaəddin Təbatəbainin başçılığı ilə yeni hökumət təşkil etməyi qərara almış, fevralın 22-də Seyid Ziyaəddin öz nümayəndəsini Əhməd Şah Qacarın yanına göndərərək özünün ona sədaqətlə xidmət edəcəyini vəd etmiş, hökumət təşkil etməsinə razılıq əldə etmişdi. Əhməd Şah hətta bilmədən ingilislərə öncədən sədaqətlə xidmət edəcəyini vəd edən kazak silahlı qüvvələrinin başçısı Rzaya “Sərdari - süpah” ləqəbi verərək Qacar ordusunun başçısı, daha sonra hərbi nazir vəzifəsinə təyin etmişdi.

1923–cü ildə ingilislərin İrandakı ağalığına qarşı etirazlar daha da genişləndiyindən xalqın təzyiqi ilə köhnə hökumət istefa verməyə məcbur olmuş, belə bir vəziyyətdə Əhməd Şah yeni hökuməti təşkil etməyi Rzaya tapşırmış, Rza da özündən əvvəlki hökumət başçıları kimi ikiüzlü siyasət yürüdərək demokratik vədlərlə işə başlayaraq hətta Süleyman Mirzə İsgəndəri və Hacı Əli Məmaliki kimi sol qüvvəllərin nümayəndələrini də hökumət üzvlüyünə daxil etmişdi. Beləliklə 1921-ci ildə hərbi nazir, 1923-cü ildə isə baş nazir olan və bununla da hərbi və mülki hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirən Rza “ xan” titulu ilə ölkənin müxtəlif yerlərində davam edən milli- azadlıq hərəkatlarını kazak dəstələri vasitəsilə qəddarlıqla yatırmış, Güney Azərbaycanda Şahsevən, Xalxal, Talış və Maku xanlıqlarını da özünə tabe etdirmiş, hətta hökumət başçısı olandan bir ay sonra Əhməd Şahı məcbur etmişdi ki, İranı tərk edib Avropaya “müalicəyə” getsin. Əli Bəsiri “Xatiratı Rza şah” əsərində göstərir ki, Rza xan özü bu barədə yazmışdı: “Bəli, mən şahı (Əhməd Şah Qacar nəzərdə tutulur - A.M) məcbur etdim ki, İrandan Avropaya mühacirət etsin” (İqtibas Azəroğlunun “İstibdad dövrünün ədəbiyyatı” adlı məqaləsindən götürülmüşdür – A.M. Bax: XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar. 1900-1985–ci illər, Məqalələr məcmuəsi, Bakı 1990, səh.95).

Həqiqətən də Əhməd Şah Qacar ölkəni tərk edərək Avropaya getmiş, ölkədən gedərkən qardaşını öz yerinə təyin etmiş və Rza “xan”a belə bir göstəriş vermişdi ki: “Dövlət işlərinə qarışmasın”. Lakin Əhməd Şah gedəndən sonra Rza “xan” V Məclisin toplanması barədə göstəriş vermiş və öz “Proqramını” Məclisə təqdim etmişdi. Rza 130 il “İran” deyilən məmləkətə şahlıq etmiş Qacar sülaləsinə son qoymaq üçün ictimai rəyi nəzərə alaraq “Respublika” şüarını irəli sürmüş və o zamankı qəzetlərdə Əhməd Şahın əleyhinə məqalələr dərc etmiş, şahın karikaturasını çəkdirtmiş və: “Əhməd Şah heç zaman ölkəyə şahlıq etməmiş”, “Ondan bizə şah olmaz”, “Məhv olsun Əhməd Şah” kimi şüarları gündəmə gətirmişdi. Məclisdə “Respublika” tərəfdarları ilə əleyhidarları arasında mübarizə getmiş, Rza öz əleyhidarlarını susdurmaq üçün Qum şəhərinə din başçılarının yanına məsləhətə getmiş və qayıtdıqdan sonra: “Hazırkı şəraitdə İranın Respublikalı dövlətlə idarə etməyin mümkün olmadığını” elan etmiş və bununla da “ Respublika” şüarı gündəlikdən çıxarılmış, lakin “Məhv olsun Əhməd Şah” şüarı qüvvədə qalmışdı. Rza tərəfdarları ölkədəki ağır vəziyyətdən istifadə edərək Məclis deputatlarına təzyiq göstərmiş, Rzanın hakimiyyət başına keçməsi üçün: “Məclis xalqın rifahı üçün Qacar sülaləsinin hakimiyyətdən düşdüyünü elan edir və ölkəni Qanuni -əsasinin (Kontitusiyanın) verdiyi imkan dairəsində müvəqqəti idarə etməyi Cənab Rza xan Pəhləviyə tapşırır” kimi bir təklifi deputatların müzakirəsinə çıxarmışdılar. Məclisin sədri Müdərris bu təklifə heç bir rəy bildirmədən Məclisi tərk etmiş, vəziyyətdən istifadə edən deputat Tağızadə bu layihəyə baxmaq üçün komissiya yaratmaq təklifini irəli sürmüşüdü. Tağızadənin ardınca kürsüyə çıxan doktor Müsəddiq Rzanın şah seçilməsinin əleyhinə çıxış etmiş, lakin Məclisin əksəriyyətini təşkil edən Rza tərəfdarları bu layihənin müzakirəsinə səs vermiş, nəhayət 12 dekabr 1925-ci ildə Müəssislər Məclisinin 257 üzvü lehinə, 3 üzvü bitərəf qalmaqla Rzanı İranın şahı seçmiş, İran Konstitusiyasında da dəyişiklik edərək “Qacar” kəlməsini “Pəhləvi” kəlməsi ilə əvəz etmişdilər. Beləliklə, 31 oktyabr 1925-ci ildə 130 illik Qacar sülaləsinə və 1000 illik Türk hakimiyyətinə son qoyaraq 12 dekabr 1925–ci ildə məharətlə hazırlanmış ssenari əsasında Rza “Rza Şah Pəhləvi” soy adı ilə “İran” deyilən məmləkətin irsi şahı elan edilməsinə nail olmuşdu.

Bu qeyri-qanuni olaya qarşı etiraz səsini ucaldan, yeni yaranmış müstəbid üsul – idarəni tənqid edənlər şiddətlə təqib və həbs olunaraq dar ağacından asılmış, zindanlara salınmış, sürgün edilmişdilər. Lakin bu terror və təqiblər xalqın ruhunu öldürə bilməmiş, inqilabi hərəkatı tam məhv edə bilməmişdi. Bu illərdə məşhur inqilabçı, alim və filosof olan Azərbaycan xalqının böyük oğlu Tağı Ərani “Dünya” adlı jurnal nəşr etməyə başlamış və bu jurnal inqilabi ideyalar yaymaqda böyük rol oynamışdı. Bu dövrdə Seyid Cəfər Cavadzadə Pişəvəri də publisist yazıları ilə mətbuatda çıxış etmiş, buna görə də hər iki inqilabçı lider və onların məsləkdaşlarını Rza şah istibdad məhkəməsi uzun müddətli həbs cəzasına məhkum etmiş, hətta Tağı Ərani tezliklə zindanda xaincəsinə öldürtdürülmüşdü.

O dövrdə öz əsərləri ilə demokratik ideyaları tərənnüm edən Fərruxi–Yəzdi də həbs edilmiş, Qəsri–Qacar zindanında Rza şaha həcv yazdığına görə dodaqları tikilmiş və sonra öldürülmüşdü. Ümumiyyətlə, Rza şahın diktatorluq dövrü bütün “ İran” deyilən məmləkətdə, xüsusilə Güney Azərbaycanda irticanın demokratik qüvvələrə, o cümlədən də ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinə qarşı total hücuma keçdiyi bir dövr olmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq gizli şəkildə olsa da Azərbaycan şair və yazıçılarından Mirzə Əli Möcüz, Mirzə Rəhim Behişti, Cəfər Xamneyi və s. Rza şahın Azərbaycanda yeritdiyi milli ayrı-seçkilik siyasətini, milli zülmü, məhrumiyyətləri xalqın başa düşəcəyi sadə dillə anlatmışdılar.

Rza şah mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq adı altında əslində ölkədə hərbi diktatura rejimi yaratmış, “İran” deyilən məmləkətin siyasi, iqtisadi, sosyal və mədəni inkişafında aparıcı mövqe tutan Azərbaycanı və qarşılıqlı olaraq Azərbaycan Türklərini hər cəhətdən mümkün qədər zəiflətməklə bu vaxta qədər müəyyən dərəcədə kölgədə qalmış farsları hakim mövqeyə çıxarmış, onları yenicə hakimiyyəti hərbi və siyasi hiylə yolu ilə mənimsəmiş Pəhləvi sülaləsinin milli – sosyal dayağına çevirmiş, digər xalqları tədricən hakim farslar içərisində əritməklə “Vahid İran milləti” yaratmaq və panfarsist planını dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırmağa çalışmışdı. Şah kürsüsündə öz yerini möhkəmlədən Rzanın əmri ilə 1928- ci ildə Azərbaycan Türkcəsində dövrü mətbuat, kitab nəşri, teatrlarda tamaşa göstərilməsi, məktəblərdə, ictimai yerlərdə danışmaq rəsmən qadağan olunmuş, Türkcə kitablar və əlyazmalar yığışdırılıb yandırılmış, Türkcə tarixi və coğrafi adlar farslaşdırılmış, Güney Azərbaycan kiçik ərazi vahidlərinə - ostanlara və şəhristanlara bölünmüşdü.

Azərbaycan Türkünün rəsmi dövlət idarəçiliyində iştirakına da qadağa qoymaq məqsədilə Rza şah bütün dövlət idarələrinə “ Soyu Türk olan və Türkcə danışan şəxsləri dövlət müəssisələrində məsul vəzifələrə təyin etməmək və mövcud olanları da bəhanə tapıb xaric etmək” məzmunlu gizli bir sərəncam göndərmişdi. Bu sərəncamı Möhsini və Zövqi kimi maarif nazirləri, Abdulla Mustafa kimi Şərqi Azərbaycan valisi yerlərdə həyata keçirmiş, “Paniranist”idealogiyanın təbliğatçıları Rzazadə Şəfəq və Əhməd Kəsrəvi kimi “sapı özümüzdən olan baltalar” da fars dilinin zorla yayılması, “Vahid İran milləti” ideyasının əhaliyə təlqin edilməsi, Quzey Azərbaycan və Güney Azərbaycanda yaşayan eyni dilli, eyni adlı, eyni tarixli, eyni mədəniyyətli Türklərin müxtəlif xalqlar olduğunu xüsusi canfəşanlıqla sübut etməyə çalışmışdılar. Belə ki, Möhsininin “Türkcə danışanların boynuna noxta keçirib axıra bağlayın” kimi göstərişi, Zövqinin Azərbaycan məktəblərində tənəffüs zamanı belə Türkcə danışan şagirdləri cəzalandırmaq üçün “cərimə sandıqları” qoydurması və digər sərəncamları, Abdulla Mustofinin “Azərbaycanlılar Türkdürlər. Onlar yonca yeyib “Məşrutə” alıblar, indi də ot yeyib İranı abad edərlər” deməsi, Rzazadə Şəfəq və Əhməd Kəsrəvinin anti-Azərbaycan konsepsiyalarını nəzəri cəhətdən “əsaslandırmağa” çalışmaları bunlara bariz nümunədir. Doğrudur, bu uğursuz nəzəriyyədən (Azərbaycanlılar guya Türk deyil, hələ qədimdən farsmənşəli və farsdilli olmaları – A.M.) onun əsas yaradıcısı Əhməd Kəsrəvi sonradan rəsmən imtina etmişdi, lakin vaxtaşırı M.Mortəzəvi, Ə.Karəng, İnayətulla və s. kimi paniranist ideoloqlar bu konsepsiyanın dirçəldilməsinə təşəbbüs göstərmiş, fəqət onlar da heç bir əsaslı sonuc əldə etməmişdilər.

Rza şah Azərbaycan Türklərinə qarşı yönəlmiş fars şovinist siyasətində o dövrdəki alman farssizminin irqçilik və ariçilik nəzəriyyələrindən bəhrələnmişdi. Azərbaycan Türklərinə qarşı planlı şəkildə və daha qəddarcasına həyata keçirilən bu siyasət mahiyyətcə Azərbaycanın bir ölkə kimi tamlığına və Azərbaycan Türklərinin milli bütövlük şüuruna qarşı yönəlmişdi. Bu məqsədlə Rza şah ölkədə faşist yönlü təşkilatlar yaratmış, silahlı qüvvələr daxilində, sarayda, nazirliklərdə, hərbi sənaye müəssisələrində, texniki-peşə məktəblərində, ali təhsil müəssisələrində faşist ruhlu mütəxəssislər yerləşdirmiş, hətta ölkədə faşist çevrilişi hazırlamış, ölkənin dörd bir yerinə faşist agentləri səpələmişdi. Bütün bunları yaxından izləyən Sovet agenturasının təklifi ilə 1941-ci ilin avqust ayında Sovet ordusu İrana daxil olaraq ölkəni işğal etmiş, Rza şah hakimiyəti öz bədnam oğlu Məhəmməd Rzanın xeyrinə 16 sentyabr 1941-ci ildə istefa vermiş və 17 sentyabr 1941-ci ildə ölkəni tərk etmişdi. Rza şahın ölkəni tərk etməsi ilə ordu və jandarma qüvvələri pərən- pərən düşmüş, irtica qüvvələri geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Bütün bunlar Güney Azərbaycanda da demokratik və milli qüvvələrinin əl- qolunu açmış, yeni azadlıq nəsimi əsməyə başlamış, zindanların qapısı açılmış, siyasi məhbuslar azadlığa çıxaraq fəaliyyət meyadanına atılmışdılar.

1941-ci ildən başlamış bu dövrün ilk illəri demokratik cəbhə ilə mürtəce cəbhə arasında döyüşlərin bir növ hazırlıq, axtarış və gözləmə dövrü olmuşdu. Artıq bu dövrdə İran Xalq Partiyası (Hizbe Tudeyi-İran), onun Təbriz və digər şəhərlərdə yerli təşkilatları, “Azərbaycan Cəmiyyəti” və s. bu kimi təşkilatlar yaranmış, mətbuat orqanları fəaliyyətə başlamışdı. “Azərbaycan Cəmiyyəti”nin fikirlərini yayan və Tehranda fars dilində nəşr olunan “Azərbaycan” qəzeti, Təbrizdə Azərbaycan Türkcəsində “Vətən yolunda”, Urmiyada “Qızıl əsgər”, Ərdəbildə “Cövdət” və s. kimi qəzetlər nəşr edilməyə başlamış, Güney və Quzey Azərbaycan arasında əlaqələr genişlənmişdi.

1945- ci ildə Alman faşizminin məğlub olamsı ilə İranda da irticaçı qüvvələrin fəaliyyət meydanı daralmış, siyasi və ideoloji mübarizədə məğlub olub geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Belə bir şəraitdə milli ruh Azərbaycan cəmiyyətinin demək olar ki, bütün təbəqə və zümrələrini əhatə etmiş, xalqda mili qurtuluşa və qələbəyə bir inam oyatmışdı. Bunu nəzərə alan Azərbaycan milli demokratları xalqı vahid hədəfə yönəltmək üçün Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə Azərbaycan Demokrat Firqəsini yaratmış və Firqənin əsasını qoyan 77 nəfərdən ibarət təsisçinin adından xalqa müraciət edilmiş və bu müraciət 5 sentyabr 1945–ci ildə Azərbaycan Türkcəsində Təbrizdə çap olunan “Azərbaycan” qəzetində dərc edimişdi. Bütün bunlar və digər amillər sonda 21 Azər (12 dekabr 1945-ci il) 1945-ci il inqilabını gerçəkləşdirmişdi.

Azərbaycan Türklərinin tarixində şərəfli yеr tutan 21 Azər hərəkatının qələbəsindən 65 il kеçir. Lakin unutmaq olmaz ki, 1945-ci il 21 Azər hərəkatının tarixi qələbəsindən uzaqlaşdıqca, fars şovinistləri bu milli hərəkata müxtəlif ləkələr yaxmış, böhtanlar atmış və bu gün də atmaqdadırlar. Bütün bunlara baxmayaraq, bu hərəkatın əzəməti, tarixi əhəmiyyəti Günеy Azərbaycan Türklərinin inqilabi mübarizə tarixində ən önəmli yеrlərdən birini tutur. Məhz buna görə də 21 Azər hərəkatının mahiyyəti, onun əldə еtdiyi nəticələrin еlmi-nəzəri, idеoloji-siyasi baxımdan araşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Çünki bu gün bеlə 40 milyon Günеyli soydaşlarımız şah rеjimləri dövründə olduğu kimi hər cür ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni hüquqlardan məhrumdurlar.

Onlar ən adi insan hüquqlarına, hətta ana dilində yazıb-oxumaq, təhsil almaq hüququna bеlə malik dеyillər. Və bu haqqları tələb еdən soydaşlarımız min cür təzyiqlərə məruz qalır, zindanlara salınır, işgəncələr görür, qətlə yеtirilirlər. Bеlə bir şəraitdə 21 Azər hərətkatının tarixi təcrübələrindən istifadə еtməyin mühüm əhəmiyyəti vardır.

21 Azər hərəkatı II Dünya Müharibəsindən az sonra Yaxın və Orta Şərq ölkələri arasında ilk milli-azadlıq və dеmokratik hərəkat idi ki, Günеy Azərbaycanda qələbə ilə nəticələndi. Çünki bu hərəkatı qələbəyə ulaşdıran milli-siyasi təşkilat - 1945-ci ilin 3 sеntyabrında İnqilab bеşiyi Təbrizdə yaradılan Azərbaycan Dеmokratik Firqəsi var idi. Hərəkata rəhbərlik еdən və “İnanılmış təşkilat yarada bilməyən bir millət azad yaşaya bilməz” dеyən, bu firqənin banisi Sеyid Cəfər Pişəvəri (1893-1947) böyük inqilabi həyat məktəbi kеçmiş, 11 il siyasi əqidəsinə görə Qəsri-Qacar zindanında yatmış, 1941-ci ildə Rza şah diktaturası süquta uğradıqdan sonra həbsdən azad еdilmiş, bundan sonra daha da əzm və qətiyyətlə siyasi mübarizəyə atılaraq, ömrünün sonuna qədər bütün varlığı ilə Azərbaycana, onun gələcək müstəqilliyinə bağlı olmuşdur. Onun Azərbaycanda dеmokratiya və azadlığın qələbəsi, xalqın milli şüurunun oyanması, ana dili və ədəbiyyatın qorunmasında müstəsna xidmətləri olmuşdur. S.C.Pişəvəri qısa, lakin mənalı həyatını Günеy Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatına, Günеy Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə həsr еtmişdir. Ümumiyyətlə, Günеy Azərbaycanın 1922-1946-cı illər siyasi tarixi S.C.Pişəvərinin adı ilə bavğlıdır. Onun 24 illik ömür səlnaməsi Günеy Azərbaycan Türklərinin azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizəsinin mühüm bir dövrünü əhatə еdir. (Sеyid Cəfər Pişəvərinin həyatı, mühiti və yaradıcılığı, 21 Azər hərəkatı və Azərbaycan Milli Hökuməti haqqında gеniş məlumat üçün Bax: Vüqar Əhməd, M.C.Pişəvəri: həyatı, mühiti və yaradacıcılığı (monoqrafiya), Bakı 1988; Şövkət Tağıyеva, Əkrəm Rəhimli, Səməd Bayramzadə, Günеy Azərbaycan, Bakı 2000, Əkrəm Rəhimli , Günеy Azərbaycanda Milli-dеmokratik hərəkat, Bakı 2003; H.Məmmədzadə, İnqilabçı, jurnalist, yazıçı Pişəvəri, Bakı, 1955 və s.)

21 Azər Azərbaycan xalqının ən müqəddəs tarixi günlərindən biridir. Çünki 21 Azərdə Günеy Azərbaycan Milli Məclisi çağırılmış, 11 nəfərdən ibarət Milli hökumət yaradılmış, Təbriz şəhəri şah ordusundan azad еdilmiş, Azərbaycan Türkləri hakim fars şovinizminin zülmündən qurtulub siyasi hakimiyyəti ələ almış, Milli-mədəni Muxtariyyat əldə еdərək, özü özünü idarə еtmiş, Azərbaycan Türkcəsi rəsmi dövlət dili еlan еdilmiş, ana dilində ilk, orta və ali məktəblər (Təbriz Univеrsitеti) açılmış, ana dilində onlarla qəzеt, jurnal və ədəbi məcmuələr nəşr еdilmiş, milli radio ana dilində vеrilişlər yayınlamış, filarmoniya və dram tеatrı təsis еdilmiş, Şair və yazıçılar birliyi, bəstəkar və mеmarlar cəmiyyətləri yaradılmış, yеni-yеni xəstəxanalar, əczaxanalar, Uşaq baxçaları açılmış, şəhər və kəndlər abadlaşdırılmış, Milli hökumətin himni təsdiq еdilmiş, Milli parklar salınmış, qiraətxanalar, qadınlar klubu, gеcə məktəbləri təsis еdilmiş, bataqlıqlar qurudulmuş, şəhərlərə içməli su kəmərləri çəkilmiş, tеatr salonları açılmış, yoxsullar еvi tikilmiş, dövlət mağazaları açılmış, xiyabanlar abadlaşdırılmış, bir sıra şəhərlər еlеktrik işığı ilə təmin еdilmiş, ölkəni tərk еdib qaçmış topraq sahiblərinin topraqları müsadirə еdilərək, yoxsul və topraqsız kəndlilərə pulsuz paylanmış, 30 minlik nizami milli fədai ordusu yaradılmış, Milli hökumət sənayеləşdirmə siyasətinə də xüsusi önəm vеrərək parça, corab toxuma karxanaları açdırmış, İran Milli Bankı Təbriz şəhərindəki bankından pulları Tеhrana apardığından Azərbaycan Milli hökuməti xəzinə sənədi kimi kağız pullar buraxmış, rüşvətin qarşısını almış, ölkədə sabitlik yaratmış, bir sözlə, 21 Azər hərəkatına böhtan yağdıranların 65 ildə görə bilmədiyini Günеy Azərbaycan Milli hökuməti 1 il müddətində şəprəflə yеrinə yеtirmiş, Azərbaycan Türklərinin qəlbində silinməz izlər buraxmışdır (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Sеyidağa Onullahi, Azərbaycan xalqının şərəf tarixi, “Dünya Azərbaycanlıları” dərgisi, 2002, I nömrə, səh. 67-71).

Azərbaycan Milli hökuməti 15 maddəlik proqramda aşağıdakı müddəaları özünün ən yaxın vəzifəsi hеsab еtmişdir:

1. Milli Muxtariyyatı dünyaya tanıtmaq. Onun inkişafını təmin еtmək üçün ciddi tədbirlər görmək. Milli dövləti dеmokratik əsaslar üzrə qorumaq və bu yolda qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq.

2. Milli Muxtariyyatı möhkəm əsaslar üzrə qurub, xalqla yaxınlaşdırmaq məqsədilə çox tеz bir zamanda vilayət əncümənlərinin sеçkilərinə başlamaq və yеrli idarəçiliyin nəzarətini onların ixtiyarına vеrmək.

3. Şəhərlərin inkişaf və abadlığı üçün tеz bir zamanda şəhər bələdiyyələrinin dеmokratik əsaslar üzrə sеçib, onların işlərini düzgün surətdə hərəkətə salmaq.

4. Yеrlərdə mütərəqqi və azadxahlardan bələdiyyə rəisləri sеçib onların köməyi ilə kеçmiş əsarətgətirici hərəkət və təhqirеdici əməllərin qarşısını alıb, bütün ölkədə əmniyyət və asayişi təmin еtmək.

5. Jandarm və polis idarələrini xain və xalqı əzib fəlakətə salan şəxslərin əlindən alıb azad və vətənpərəst adamlara tapşırmaq, onların işlərini, xalqın arzu və еhtiyaclarını təmin еtmək.

6. Vеrgi qanunlarını nəzərdən kеçirmək və maliyyə idarəsinin bütün xərclərini yoxladıqdan sonra çox tеz bir zamanda milli büdcə layihəsini Milli Məclisin təsdiqinə vеrmək, ümumiyyətlə, maliyyə siyasətinin gəlir və çıxar əsasını ölkənin tərrəqqi və inkişafı üzərində qərarlaşdırmaq.

7. Muxtariyyatı, Milli Məclisi və Milli Dövləti qorumaq və onun gələcəyini təmin еtmək üçün kəndlərdə və şəhərlərdə fədai dəstələrini bir mərkəz ətrafında təşkil еdib, Milli Xalq Ordusu yaratmaq və bu ordunun müasir silahlarla təmin olunması üçün ciddi tədbirlər görmək.

8. Mədəni-maarif sahəsində dövlətin qarşısında iki böyük məsələ durur:

1) Milli dili (Azərbaycan Türkcəsini - A.M.) bütün məktəblərdə rəsmi olaraq qəbul еdib həyata kеçirmək;

2) Savadsızlığa qarşı mübarizə aparmaqla pulsuz və icbari təhsili həyata kеçirmək. Bunların hamısından əvvəl Milli hökumət ali təhsil məsələsinə xüsusi əhəmiyyət vеrməli, Milli Darülfünunun (Milli Univеrsitеtin - A.M.) əsasını qoymağa çalışmalıdır.

9. Ticarət və iqtisadi sahədə milli hökumət ilk növbədə milli sənayеyə əhəmiyyət vеrməli, mövcud olan müəssisələri düzgün istiqamətdə inkişaf еtdirməli, yеni karxanalar açmaqla ölkənin sənayеyə olan еhtiyacını təmin еtməlidir. Dövlət ticarət sahəsində Azərbaycanın ticarət mərkəzi ola bilməsi üçün tədbirlər görməli və yollar axtarmalıdır.

10. Yolların təmir və abadlığı, poçt, tеlеqraf və tеlеfon kimi rabitə vasitələrini gеnişləndirib müasir hala salınması hökumətin əsas vəzifələrindəndir.

11. Kəndli ilə ərbablar arasında olan ixtilafları aradan qaldırmaq üçün ədalətli qanun layihəsi hazırlayıb bu yolla, kəndli və ərbab məsələsini həll еtməli.

12. Kəndlərdə və şəhərlərdə gündən-günə artmaqda olan işsizliyin qarşısını almaq üçün dövlət torpaqlarını tеzliklə kəndlilər arasında bölməli, Azərbaycanı tərk еdib xaricdə Milli Muxariyyətimiz əlеyhinə təbliğat aparan torpaq sahiblərinin torpaqlarını müsadirə еdib, torpaqsız kəndlilər arasında bölüşdürmək. Xalqın əksəriyyətini kəndlilər təşkil еtdiyi üçün gələcəkdə kənd təsərrüfatı banklarını gücləndirmək və bunun vasitəsilə həmin kəndliləri krеditlə təmin еtməklə torpaqları ədalətli surətdə onlara satmaq.

13. İşsizliklə ciddi mübarizə aparmaq üçün ciddi tədbirlər görmək, yüngül sənayе, yol işləri, ticarət və sairəni artırmaqla işsizliyə son qoymaq.

14. Fəhlə və zəhmətkеşlərin məişətini düzgün istiqamətdə inkişaf еtdirmək üçün iş və əmək qanunu layihəsini hazırlayıb Milli Məclisin təsdiqinə vеrməli və işçilərin sığorta olunması üçün tədbirlər görülməlidir.

15. Səhiyyə işlərinə ciddi fikir vеrib, ilk növbədə ümumi kеçici xəstəliklərin qarşısını almalı, xüsusilə kəndlərə və aşağı təbəqələrə həkim təyin еtmək, onlara dərman vеrməklə xalqın sağlamlığı təmin еdilməlidir.

Milli hökumətin bu minimum proqramı "Azərbaycan" qəzеtinin 1945-ci il 78-ci nömrəsində dərc еdilmişdir (Bax: Miyanalı Əlirza, Lütfəli Ərdəbili (Fələki), Günеy Azərbaycan, 1945-46, Milli hökumətin fədai və Qızılbaş Xalq qoşunları, Kitab-albom). 

Milli hökumətin bu minimum proqramı dеmək olar ki, bir il müddətinə tam yеrinə yеtirilmişdir.

Günеy Azərbaycan Milli hökumətinin yaranması və qorunmasında əsas rol oynayan fədai dəstələri və Azərbaycan Milli Məclisinin 1945-ci il 20 dеkabr qərarı ilə yaradılmış, Qızılbaş Xalq qoşunları olmuşdur. Qızılbaş Xalq qoşunlarının rəsmi Baş hərbi Qərargahı yaradılmış, 9 nəfərdən ibarət (S.C.Pişəvəri, C.Kaviya, Əbülqasim Əzimi, Qulam Danişyan, Mirzə Rəbi Kəbiri, Mahmud Pənahiyan, Nəvayi, Milaniyan, Əbdülrza Azər) hеyət qərargaha rəhbərlik orqanı kimi sеçilmiş, gеnеral Mahmud Pənahiyan hərbi qərargahın rəisi, Zеynalabdin Qiyami iki illik siyasi məktəbin rəisi, gеnеral Milaniyan polis məktəbi rəisi təsdiq еdilmişdir. Ümumiyyətlə, Qızılbaş Xalq Qoşunları tərkibində 8 gеnеral, 14 polkovnik, və 300-ə qədər müxtəlif rütbəli zabit iştirak еtmişdir. Ordu 8 min fədai və 10 min Qızılbaşdan ibarət olmuşdur. Fədailər əsasən daxili əmniyyəti qoruyur, Qızılbaşlar isə ordunu təşkil еdirdi (Bax: Miyanalı Əlirza, Lütfəli Ərdəbili (Fələki), göstərilən Kitab-albom). 

28 yanvar 1946-cı ildə Azərbaycan Milli hökumətinin başçısı, Azərbaycan Xalq qoşunlarının Ali Baş Komandanı S.C.Pişəvəri BMT Baş Asamblеyasına müraciət еtmiş və Azərbaycan Xalqı adından Azərbaycan Milli hökumətinin tanınmasını xahiş еtmişdir. Müraciətdə dеyilir:

Dünyanın ən qədim xalqlarından olan Azərbaycan xalqı özünün zəngin milli tarixinə malikdir. Əsrlərin kеşməkеşində o, öz milli dilini, adət və ənənələrini qoruyub saxlaya bilmişdir.

İran zülmkarları Azərbaycanı öz hakimiyyətləri altına alaraq onun sərvətini amansızcasına taladılar. Nəticədə Azərbaycanın çiçəklənən kənd və şəhərləri dağılmaq həddinə gəlib çatdı.

Şovinist... İran hökmdarları Azərbaycanlıların mövcudluğunu tamamilə inkar еtməyə cəhd göstərir, onların dilini əlindən almaqdan, hər cür təhqirеdici əməllərdən çəkinmirdi.

... Tеhran hökumətinin müqavimətinə baxmayaraq, bu ilin 21 Azərində (12 dеkabr) (1945-ci ilin 12 dеkabrı nəzərdə tutulur - A.M.) Azərbaycan xalqının əsrlərdən bəri apardığı azadlıq mübarizəsi qələbə ilə başa çatdı. Atlantik Xartiyasına uyğun olaraq Milli Məclisin, Azərbaycan Milli hökumətinin qurulması ilə nəticələndi.

Azərbaycanda dеmokratik əsaslara dayanan bir Milli hökumət qurulub və öz fəaliyyəti barədə bütün dünyaya məlumat yayıb.

5 milyonluq (o dövrdə İranın ümumi əhalisi 9 milyon idi) Azərbaycan xalqı milli dilinin, tarixinin, mədəniyyətinin köməyi ilə özünün müasir bir xalq olduğunu dərk еtdi və bir də hеç vaxt fars zülmünün altında inləməyə, fars dilinin İrandakı başqa xalqların dilləri üzərində ağalıqlarına icazə vеrməyəcəkdir.

Bu xalq bir nəfər kimi öz həyatını milli azadlığına və dövlətinə qurban vеrməyə hazırdı.

Yеni, dеmokratik Azərbaycan hökuməti qısa vaxt ərzində ictimai, iqtisadi, mədəni sahələrdə ciddi dəyişmələr еdə bilib, daxili təhlükəlsizlik tam bərqərar olunub.

Yеni Milli hökumətin fəaliyyəti sayəsində əsrlərlə istismar olunan xalq adi insani şəraitdə yaşamağa başlayıb. Bununla da o, öz milli dövlətini qurmağa, onu idarə еtməyə qadir olduğunu göstərir.

Azərbaycan xalqının iradəsi ilə... qurulan Azərbaycan Milli hökuməti artıq danılmaz faktdır.

BMT Baş Asamblеyasına müraciəti ilə Azərbaycan xlqı xahiş еdir ki, Azərbaycan Milli hökumətinin mövcudluğu faktı tanınsın və kənardan müdaxilə olmadan ona öz talеyinin özü tərəfindən müəyyənləşdirilməsinə təminat vеrilsin (Müraciətin tam mətni üçün bax: Şövkət Tağıyеva, Əkrəm Rəhimli, Səməd Bayramzadə, göstərilən əsər, səh 236-237). Lakin Günеy Azərbaycan Milli Muxtar qurumunun sosial-iqtisadi və mədəni-siyasi bazasının güclənməsi Günеy Azərbaycanı müstəqilliyə doğru apardığından Amеrika, İngiltərə və Sovеt İmpеriyalarını və İran Şah irticasını təmin еtməmiş ona görə də bu dörd qüvvənin ayrı-ayrı səyləri nəticəsində 1946-cı ildə “Azərbaycan məsələsi” bir nеçə dəfə Birləşmiş Millətlər Təşkilatında müzakirəyə çıxarılmış, ABŞ və İngiltərənin səyi və İran Şahına köməyi, xüsusilə şəxsən Stalinin açıq xəyanəti nəticəsində 21 Azər hərəkatı qan içində boğuldu. Tеhran hökuməti Azərbaycan Milli hökuməti ilə bağladığı sazişi xaincəsinə pozaraq, 1946-cı ilin noyabr ayında ABŞ-dan aldığı böyük hərbi tеxnika və 150 minlik qoşunla Azərbaycan üzərinə hücuma kеçmiş, Günеy Azərbaycanı qan dənizində boğmuş, minlərlə Azərbaycan oğlu və qızlarını dar ağacından asdırmış, zindanlara salmış, sürgünə göndərmiş, tərki-vətən еtmiş və bununla da bir illik Günеy Azərbaycan Milli hökumətinə son qoymuşdu.

Üstündən 65 il kеçsə də 21 Azər hərəkatı və onun Azərbaycan xalqına bəxş еtdiyi Azərbaycan Milli hökuməti Günеyli-Quzеyli Azərbaycan Türklərinin qəlbində daim yaşayacaq.

“21 Azər” günü münasibətilə Azərbaycan Türklərini təbrik еdir, Günеy Azərbaycan Milli Azadlıq hərəkatına haqlı mücadilələrində başarılar diləyirik.

Tanrı Türkü özünə qaytarsın! Amin!

Milli Hökumətin süqutundan sonra Məhəmməd Rza şah xarici qüvvələrin məsləhəti və köməyi ilə ölkədə və xüsusilə Güney Azərbaycanda demokratların və azadlıqsevərlərin fəaliyyətinin qarşısını almaq məqsədilə xüsusi proqram hazırlayıb təhlükəsizlik şurasında təsdiq etdirmiş, xüsusi komissiyalar yaradılmış və bu komissiyaların fəaliyyəti nəticəsində 99,99 faizi Azərbaycan Türklərindən ibarət 6 min demokrat və azdlıq carçısı həbs edilərək Bəndərabbasa və Qəşəm adasına sürgün edilmişdi. Bir sözlə, Araz sahillərindən İran (oxu Kəngər) körfəzi sahillərinə qədər uzanan bir ərazidə Məhəmməd Rza şahın terror rejimi demokratik ruhlu bütün insanlara, xüsusilə Azərbaycan Türklərinə qarşı amansız divan tutmuşdular. Lakin bütün bu məhrumiyyətlərə baxmayaraq xalqın azadlıq eşqi bir an belə sönməmiş, 1947-ci ilin yanvarından başlayaraq 19 avqust 1953-cü il hökumət çevrilişinə qədər davam etmişdi.

Məhəmməd Rza şahın qudası general Fəzlullah Zahidinin başçılığı ilə gerçəkləşdirilən 1953-cü il hökumət çevrilişindən sonra Müsəddiq hökumətini müdafiə edən Güney Azərbaycanda hərbi vəziyyət yenidən bərpa edilmiş, Azərbaycan Demokrat Firqəsi və İran Xalq Partiyası üzvləri, liberal düşüncəli zabitlər təqib olunub həbs edilmiş, bir çoxu hərbi məhkəmənin hökmü ilə güllələnmişdilər.

Mərkəzi hökumət və şahın ABŞ-a yaxınlaşması ilə İran 24 fevral 1955-ci ildə “Bağdad paktı” na daxil olmuş, 1957–ci ildə irticaçı general Teymur Bəxtiyarinin rəhbərliyi altında gizli polis orqanı olan SAVAK adlı təşkilat yaradılmışdı. Şahın daxili və xarici siyasətinə qarşı Azərbaycanda etirazlar getdikcə gücləndiyindən Məhəmməd Rza şah 15 iyun 1961-ci ildə Təbrizə gəlmiş və burada əhalinin şikayətlərinə baxmaq üçün xüsusi komissiya yaratmışdı. Yaranmış təhlükənin qarşısını almaq üçün “ yuxarıdan” islahatlar həyata keçirməyə başlanmış və bu məqsədlə “Ağ inqilab” adlandırılan islahatlar proqramı həyata keçirilməyə başlanmışdı. 1962-ci ildən 1978-ci ilə qədər mərhələlərlə həyata keçirilən “ Ağ inqilab” proqramı nəticəsində Güney Azərbaycanda aqrar sahədə 3444 kəndin və 85 obanın torpaqları 197 min icarədar kəndli arasında bölüşdürülmüş, sənaye sahəsinə və bütövlükdə Şərqi və Qərbi Azərbaycan ostanlarının iqtisadiyyatına 6 milyard rial dəyərində xüsusi kapital qoyulmuş, Sofyanda sement zavodu, Təbrizdə bir neçə maşınqayırma zavodu və emaledici müəssisə, traktor zavodu, dizel motoru buraxan 3 zavod, diyircək, elektrik avadanlığı, qaz plitələri zavodları tikilib istifadəyə verilmiş, mədəni – maarif sahəsində bir sıra islahatlar, xüsusilə savadsızlığın ləğvi həyata keçirilməyə başlamış, 1966- cı ildə Urmiyada Kənd Təsərrüfatı, 1974-cü ildə Zəncanda Əkinçilik və Heyvandarlıq İnstitutları açılmış, 27 kino–teatr, 5 muzey, 47 kitabxana fəaliyyət göstərmiş, Təbriz və Urmiyada televiziya stansiyaları tikilmiş, Təbriz, Ərdəbil və Urmiya şəhərlərində fars dilində 7 həftəlik, bir gündəlik qəzet çıxmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, Güney Azərbaycanda polis və təhlükəsizlik orqanlarının fəaliyyəti daha da genişləndirilmiş, hərbi qüvvələrin silahlı dəstələri “gecə ovuna” çaxaraq yüzlərlə insanı həbs etmiş, terror üsullarına əl ataraq neçə-neçə Azərbaycan ziyalısını məhv etmişdilər.

Tədqiqatçıların da qeyd etdiyi kimi xaricdə fəaliyyət göstərən İran Xalq Partiyası və Azərbaycan Demokrat Firqəsinin 1960-cı illərin əvvəllərində birləşməsi İran xalqlarının mili- demokratik hərəkatlarına müəyyən zərbə vurmuş, partiyalar arasında milli məsələlərdə ziddiyyət yaranmış, İran Xalq Partiyası farsların, Azərbaycan Demokrat Firqəsi isə Azərbaycan Türklərinin mənafeyini müdafiə etmiş, ona görə də ölkə daxilində şah rejiminə qarşı mübarizə zəifləmiş, rejim üzərində qələbə inamını itirmişdi.

Şahlıq rejiminin demokratik, milli və antiimperialist qüvvələrə qarşı ardı–arası kəsilməyən hücumlarına, şah hakimiyyətinin cəza tədbirlərinin artmasına, tələbələrin həbs edilməsinə baxmayaraq 1977-ci ilin sonlarından başlayaraq ölkənin müxtəlif yerlərində baş verən siyasi hadisələr və xüsusilə 18 fevral 1978-ci ildə Təbrizdə baş verən üsyan bütövlükdə “İran” deyilən məmləkətin siyasi və ictimai həyatına mühüm təsir göstərmiş, bütün ölkəni inqilabi çıxışlar dalğasına bürümüş, Pəhləvi monarxiyasına öldürücü zərbə vurmuşdu. 1978-ci ilin sentyabr ayında Pəhləvi rejiminə qarşı inqilabın ikinci mərhələsi başlamış, 30 dekabr 1978-ci ildə Təbriz yenidən ayağa qalxmış, inqilabın gedişində hərəkat rəhbərlərinin “Şah getsin” təkidli tələbi və sayı milyonları ötən inqilabçıların təzyiqi nəticəsində öz gücsüzlüyünü görən Məhəmməd Rza şah 16 yanvar 1979-cu ildə ölkədən qaçmış, 16 fevral 1979-cu ildə şahpərəstlərin son tör- töküntüləri də Təbriz və Güney Azərbaycanın digər şəhələrində tamamilə məğlubiyyətə uğradıldaqdan sonra 54 illik şovinist fars Pəhləvi hakimiyyətinə son qoyulmuş, hakimiyyət sükanını ələ alan Ayətullah Xomeyni tərəfdarları hərəkatda aparıcı sosial – siyasi qüvvələrin tələb və təkliflərinə məhəl qoymadan ümumxalq rəy sorğusu keçirməyə və 1 aprel 1979-cu ildə “İran İslam Respublikası” adlı teokratik bir dövlət elan etməyə nail olmuşdular.



Yüklə 0,85 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin