DəRBƏndnaməLƏr azərbayjan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

Zikr-Amədəni-Əbu Müslüm

be Dərbənd və Dağıstan
Tarixi hijri yüz on beşdə olanda jənab Əbu Müslüm bin Əbdülməlik iyirmi min mübarizi-jəladət ilə ləvai əzimətin Dərbənd və Dağıstan tərəfinə ujaldıb mənzil bemənzil qəti-mərahil edib varidi Dərbənd oldu. Şəhərin xarab olan büruj və hasarın təmir edib Narın qalada bir əzim imarət ki, beş səqfi var idi, onu yıxıb imarətin yerində jəbbəxana və su anbarı və neft və suyursat anbarları təmir edib Narın qalanı möhkəm və üstüvar edib tamam Dağıstan vilayətlərinin ixrajatını jəm edib anbarlara tökdü. Hajət vaxtında Dərbənd əhlinə və pasibanlarına təqsim edərlər idi.

Xülasə Dərbənd əhlinin əksərin müsəlman eyləyib, müsəlmanları yeddi məhəllə qərar verdi. Hər tayfa üçin bir məsjid təmir eylədi və məsjidlərin adın hər tayfanın adı ilə mövsum eylədi. Əvvəl məsjidi-Xəzəri, ikinji məsjidi-Fələstin, üçünji məsjidi-Dəməşq, dördünjü məsjidi-Xəməs, beşinji məsjidi-Qeysər, altınjı məsjidi-Jəzair, yeddinji məsjidi-Mosul. Bulardan böyük bir məsjidi-Jame jümə namazı qılmağa təmir eylədi və şəhər üçün daxi altı darvaza qərar verdi. Dəmirdən darvazalara ad qoyub: Babül-Mühajir imdi Jarçı qapı deyərlər; Babi-Ənjümən-Yeni qapı deyərlər; Bab-üs-Səğir, Türkman deyəllər; Babül-Mələkut, Bəyan qapı deyərlər; Əl-həlqə Narın qapı deyərlər. Jənab Əbu Müslüm Dərbənd şəhərinin işlərinə ənjam verəndən sonra şəhər əhalisi amana gəlib müsəlman oldular. Bir məsjidi-Jame olar üçün Qumuq şəhərində təmir edib Şahbal Abdullah Abbas oğlunu olara hakim və sərdar eylədi. Bir nəfər qazı islamın şəraitin olara təlim eyləmək üçün Şahbalın yanında qoydu, özu Qara Qeytaq üstə getdi. Qeytaq tayfası dəvayə mühəyya olub, çox yerlərdə müqatilə edəndən sonra əksəri müsəlman olmaq səbəbindən müti oldilər. Həmin tayfadan Əmir Həmzə adlı bir şəxsi Qara Qeytağa hakim qoydular. İmdi Qara Qeytaq Üsmisi onun silsiləsindəndir. Ondan Tabasaran üstünə getdi ki, Tabasaran tayfasının qamusi yəhudi və xarij məzhəbi idi. Olar daxi əvvəl fərmanbərdar oldular. Hakimini və çox xalqını əsir edəndən sonra baqisi müsəlman oldular. Məhəmməd Məsum adlı bir yaxşı müttəqi kəs öz ləşkərində var idi. Onu Tabasaran əhlinə hakim və iki nəfər qazı islam şəriətini olara təlim etməyə müqərrər edib Qadağan eylədi ki, hərgah bundan sonra bir [sanihə əhaliyə] vaqe olsa məjmu Tabasaran Məsumun və qazıların məsləhət və müşavirəsinə əməl etsinlər. Məsum və qazilər və əmir Həmzə və tamam Dağıstan xalqı Gürjüstandan dəşti Qıpçağadək Şahbal hakim Qumuqın fərmanına itaət edib tabe olsunlar. İmdi Şamxal hakim Tərxu Şahbalın silsiləsindəndir. Bu sərhədlərə ənjam verəndən sonra tav və avar xalqının üstünə gedib, oları dəxi qılınj zərbi ilə müsəlman eylədi. Qazilər və məsjidlər olar üçün təyin edib, oları qazilərə tapşırdı. İmdi tav və avar əhlinin paytaxtı Ağuşə və oların şəhəri Xunrizəqdir. Qamu Dağıstan hakimlərin və qazilərin ixtiyarını Şahbalə müsəlləm eyləyib, qadağan buyurdu ki, hərgah bundan sonra tayfeyi-Xəzəri Dərbəndin mühasirəsinə gəlsə bu məzkur olan hakimlər və qazilər Xəzəri tayfasının müqabilinə durub dəf eyləsinlər. Əgər Xəzəri tayfası müamilə üçün Dərbənd şəhərinə gəlsələr, şəhərin bir fərsəxində tajirləri saxladıb müamiləi-xərid və furuxt eyləyib getsinlər. Əgər Dərbənd əhlindən tijarət üçün tayfeyi-Xəzəri vilayətlərinə getməli olsa, onın malından dəhyek alsınlar. Şayəd ki, tijarəti tərk edib dursunlar və hərgah elçi Xəzəri tərəfindən gəlməli olsa elçinin gözlərini bağlayıb şəhərə gətirsinlər və yenə gözləri bağlu şəhərdən dışarı çıxarıb rəvan eyləsinlər. Ta ki, Xəzəri tayfası şəhərin əhvalından müttəle olmasınlar.

Əlqissə, jənab Əbu Müslüm tamam Dağıstan əhlinə xəraj qoyub müqərrər eylədi ki, hər ildə ixrajat müstəmirrilərin gətirib Dərbənd hakiminə tapşırsınlar.