bemübarizani-Dərbənd Tarix iki yüz yetmiş ildə olanda xəlifeyi-Bağdad fərman yazıb Dərbənd əhlinə göndərmişdi ki, neft və nəmək mədəninin mədaxilini Dərbənd əhlinə və mübarizlərə mərhəmət eylədim. Məhəmməd bin Əmmarı neft və nəmək üstündə təhvildar olub hər il neft və nəmək mədənlərinin mədaxilini jəm edib mübarizlərə təqsim edərdi. Belə rəvayət olunubdur ki, iki yüz doxsan ildə Haşim adlı Dərbəndin hökumətinə müqərrər olub, Dərbənd əhlinin məjmu vəzifələrin və neft və nəmək mədaxillərin və kəndlərdən hasil olan mənafelərin qət edib özünə zəbt eylədi. Dərbənd əhli naçar qalıb tijarət kəsbinə məşğul oldulər. Dərbənd arasında fisq və füjur işlər peyda olub, Xəzəri tayfası Dərbənd şəhərinin əhatəsinə gəlib çox səy və kuştiş eylədilər. Şəhəri zəbt edə bilmədilər. Axır-ül-əmr sərhədlərdə olan mübarizlərdən Xəzəri tayfasına həmlə edib kuruzan eylədilər. Tarix üç yüz iyirmi ildə islam vilayətlərində inqilab düşüb, Dərbənd şəhəri binizam olub, hərj və mərj fitnə və fəsad zühurə gəldi. Axır-ül-Əmr Dərbənd şəhəri və Dərbəndin həvalisində olan sərhədlər və Dərbəndə tabe olan kəndlər və qalalar Dərbənd əhlinə düşmən oldular. Dağıstan ümərası hər birisi öz ixtiyarı ilə sərxud olub, bir-birilə jəng və münaziə eyləyib günbəgün rüzigar namüvafiq Dərbənd şəhərini hər beş gündə bir hakimə mütəəlliq eylədi. Ta ki, xanlar və sultanlar Dərbənd şəhərinə mütəsərrif və malik oldular.
Zikri-şühədai-Dərbənd
Kütubi-təvarixdə belə rəvayət yazılubdur ki: «Üç yüz şəhid Qırxlar həvalisində mədfun olunubdur və yetmiş səkkiz nəfər şəhid Qırxlar həvalisində yenə mədfun və qırx nəfər ismətli qız düşmən qələbəsindən qaçıb mağarada qayib olubdurlar. İmdi ol mağara Qırxlar şəhidlərinin həvaləsində gözdən məsturdur…»
MÜNDƏRİJAT
Ön söz 3 Dərbəndnamə. B-333 5 Dərbəndnamə. A-613 53 Risaleyi-Dərbəndnamə. M-37 63 Dərbəndnamə. Daşbasma: I-363 79
