Dərc olunmamış yazıya giriş

Belə cavab alanda məlum olur ki, verilən cavab qoyulmuş suala heç bir aydınlıq gətirmir. Mənə həyatımın mənasını bilmək lazımdır, onun sonsuzluğun hissəciyi olması isə, nəinki ona məna vermir, əksinə mümkün ola biləcək hər hansı bir mənanıyox edir(istisna edir).

O ki qaldı təcrubi dəqiq biliklərin mücərrəd biliklərlə etdiyi anlaşılmaz sövdələşmələrə və nəticədə həyatın mənasının inkişaf və inkişafa yardımdan ibarət olduğunu deyilməsinə, bu sövdələşmələr öz yanlışlığı və anlaşılmazlığına görə cavab sayıla bilməzlər.

Biliklərin digər mücərrəd tərəfi öz əsaslarına ciddi riayət etdikdə, suala acıq şəkildə cavab verərək, hər yerdə və hər zaman eyni cavabı verib və verir: dünya dərk edilməz bir varlıqdır. Insan həyatı bu dərk edilməz “tamın” dərk edilməz hissəsidir. Mən yenə də mücərrəd və təcrübi biliklər arasında olan və hüquq, siyasət, tarix adlandırılan yarımelmlərin ballastını təşkil edən bütün sövdələşmələri kənara qoyuram. Bu elmlərə yene də yanlış olaraq inkişaf, mükəmməlləşmə anlayışları daxil edilir, fərq yalnız ondadır ki, təcrübi sahədə hər şeyin inkişafı, buruda isə - insan həyatının. Səhv isə eynidir: sonsuzluqda baş verən inkişaf, mükəmməlləşmə məqsədsiz və istiqamətsizdir və buna görə bu cavab mənim sualımla bağlı heçnəyə aydınlıq gətirmir. Harada ki, mücərrəd bilik dəqiqdir, yəni bütün mövcud hadisələri yalnız yeni fəlsəfi qrafalara bölüşdürüb və onlara yeni ad verməyə xidmət edən, Şopenqauer professor fəlsəfəsi adlandırdığı fəlsəfədə deyil - həqiqi fəlsəfədə; harada ki, filosof əsas sualı nəzərdən qaçırtmır, orada cavab həmişə bir olub – bu Sokratın, Şopenqauerin, Süleymanın, Buddanın verdikləri cavablardır.

Sokrat ölümə hazırlaşaraq deyir: “Biz həyatdan nə qədər uzaqlaşacağıqsa, yalnız o qədər həqiqətə yaxınlaşacağıq. Biz, həqiqəti sevənlər, həyatda nəyə can atırıq? Cismdən və cismani həyat törətdiyi bütün bəlalardan qurtulmağa. Belə olan halda ölüm gələndə bəs biz necə sevinməyək?”

“Müdrik həyatı boyu ölüm axtarır, ona görə ölüm onu qorxutmur.”

Şopenqauer deyir: “Dünyanın daxili mahiyyətinin iradə olduğunu dərk etdikdə və bütün hadisə və tazahürlərdə, təbiətin qara qüvvələrinin şüursuz cəhdlərindən insanın tam şüurlu fəaliyyətinə dək, bu iradənin yalnız maddiliyini qəbul etdikdə, biz heç cür belə bir nəticənin qarşısını ala bilmərik ki, iradənin azad inkar edilməsi, özünüməhvi ilə bərabər dünyanı təşkil edən, maddiliyin bütün pillələrindəki bütün təzahürlər, məqsədsiz və arasıkəsilməz daimi cəhdlər və meyllər yox olacaq, ardıcıl formaların müxtəlifliyi yox olacaq, forma ilə bərabər onun bütün təzahürləri öz ümumi formaları ilə, zaman və məkanla, yox olacaq və nəhayət onun sonuncu əsas forması – subyekt və obyekt yox olacaq. Iradə yoxdursa, təsəvvür yoxdursa - dünya da yoxdur. Bizim qarşımızda, əlbətdə, yalnız heçnə galır. Lakin, bu heçliyə keçməyə müqavimət göstərən bizim təbiətimiz, bizim dünyamız kimi bizim özümüzü də təşkil edən, yalnız həmin bu müvcud olma istəyidir (Wille zum Leben). Bizim heçlikdən bu dərəcə qorxumuz, yaxud, başqa sözlə, bu dərəcə yaşamaq istəyimiz – yalnız onu göstərir ki, biz özümüz yalnız bu həyat istəyiyik və ondan başqa heçnə deyilik. Ona görə, istəklərin tam məhvindən sonra bizə, hələ də iradə ilə zəngin olanlara qalan, əlbətdə, heçnə olacaq; və, əksinə, kimin ki iradəsi çevrilmişdir və özündən imtina etmişdir, onlar üçün bizim bu qədər real dünyamız, onun bütün günəşləri və südlü yolları ilə, heçnədir.”

Süleyman deyir: “Mənasız və fani – hər şey mənasız və fanidir! Günəş altında çalışan insana bütün zəhmətlərindən ona nə fayda? Nəsillər ötür, nəsillər gəlir, dünya isə əbədi olaraq qalır. Nə olubsa, o da olacaq; və nə edilibsə, o da ediləcək; və günəş altında yeni heçnə yoxdur. Nə isə baş verəndə onun haqda deyirlər: “bax, bu yeni bir şeydir”; lakin bu artıq bizdən əvvəlki dövrlərdə olmuşdur. Keçmiş haqda xatirə yoxdur; və olacaq haqda, ondan sonra olanlarda xatirə qalmayacaq. Mən, Ekkliziast, İyerusalimdə israil hökmdarı olmuşam və qəlbimi səma altında baş verənləri müdrikliklə öyrənməyə və sınamağa həsr etmişəm – bu çətin işi tanrı bəşər evladlarına verib ki, onunla məşğul olsunlar. Günəş altında görülən bütün işləri sezdim, - hər şey fani və ruhun əzabıdır... Mən öz qəlbimdə belə dedim: mən yüksəlib göylərə qalxdım, məndən əvvəl İyerusalimdə hökmranlıq edənlərin hamsından artıq müdriklik əldə etdim, qəlbimdə xeyli müdriklik və bilik gördü. Qəlbimi müdrikliyi və ağılsızlıq və səfehliyi dadmağa həsr etdim və anladım ki, elə bu da – ruhun əzabıdır. Çünki böyük müdriklikdə böyük qəm qüssə var; və biliyini artıran – dərdini artırır.

əə dddd Mən öz qəlbimdə dedim; qoy mən səni əyləncə, keflə sınayım və heyrhaqlıqla nəşələnim; lakin bu da – mənasız və fanidir. Gülüş haqda dedim: səfehlik, əyləncə, kef haqda isə: o nə edir? Öz qəlbimdə cismimə şərabla həzz vermək fikrinə düşdüm və qəlbim müdrikliklə idarə olduğu halda, insan övladları üçün nəyin yaxşı olduğunu, az günləri ərzində səma altında nə etmələrini anlayana qədər, səfehlik də edim. Mən böyük işlər təşəbbüskarı oldum: özümə evlər tikdim, üzüm bağları saldım. Özüm üçün bağlar və meşələr saldım və orada cürbəcür barlı ağaclar əkdim; bağ və meşələri suvarmaq üçün hovuzlar tikdim; nökər və qulluqçular aldım, ev adamlarımda var idi; özümə hökmdarlardan və vilayətlərdən gümüş, qızıl, daş-qaş və qiymətli əşyalar yığdım; müğənni və bəşər evladlarının könlünü açan müxtəlif musiqi alətləri aldım. Mən məndən əvvəl İyerusalimdə olanların hamsından dövlətli və qüdrətli oldum; və müdrikliyim də mənimlə idi. Gözlərim istədiyi heçnədən onları məhrum etmirdim və qəlbimə heç bir şənliyi gadağan etmirdim. Nəhayət, mən gördüyüm bütün işlərə və bu işləri görərkən sərf etdiyim bütün zəhmətə dönüb baxdım və budur – hamsı ruhun əzabı, mənasız və fanidir və günəş altında onlardan heç bir fayda yoxdur. Nəhayət, mən müdrikliyə və ağılsısliq və səfehliyə nəzər salmaq üçün geriyə baxdım və anladım ki, hamsını eyni aqibət gözləyir. Qəlbimdə özümə dedim: səfehi gözləyən aqibət məni də gözləyir – onda nə üçün mən bu qədər müdrik oldum? – və öz qəlbimdə dedim: elə bu da – mənasız və fanidir. Çünki müdriki də səfehi kimi əbədi xatırlamayacaqlar; gələcək günlərdə hər şey unudulacaq və, əfsus, müdrik səfehlə bərabər ölür! Mən həyata nifrət eydim, çünki günəş altında görülən işlər məndə nifrət oyatdı, ona görə ki , hər şey – ruhun əzabı və mənasız və fanidir. Mən günəş altında çəkdiyim zəhmətin hamsına nifrət etdim, çünki məndən sonra gələn insana qoyub getməliyəm; çünki günəş altında çəkdiyi bütün zəhmətdən və qəlbinin qayğısından insan nə əldə edəcək; çünki onun bütün günləri – kədər, bütün zəhməti – iztirabdır; hətta gecələrdə onun qəlbi rahatlıq bilmir... bu da – mənasız və fanidir. O xoşbəxtlik də insanın ixtiyarında deyil ki, öz zəhmətindən yesin, içsin və ruhuna həzz versin.

Hər şeyin və hamının aqibəti birdir: möminində kafirində, xeyirxağında zalımında, pakında haramında, qurban verənində qurban verməyənində, səhavətlinində günahkarında; and içənində anddan qorxanında aqibəti birdir. Günəş altında baş verənlərin yamanlığı da elə odur ki, hamını bir son gözləyir və insan evladlarının qəlbi pisliklə doludur və ağılsızlıq onların qəlbindədir, onların həyatında dır; bundan sonra isə onlar... ölürlər. Dirilər arasında onların hələ də ümidi var, çünki diri köpəyə ölü aslandan yaxşıdır. Dirilər bilirlər ki, öləcəklər, ölülər isə heçnəyi bilmirlər və artıq onların haqqını vermək mümkün deyil, çünki onlar haqda heç xatirə də qalmayıb; onların məhəbbəti də, nifrəti də, qısqanclığı da artıq yox olub və günəş altında edilən heçnədə onların daha heç zaman payı olmayacaq.”

Bunu Süleyman, yaxud bu sözləri yazan insan deyir.

Bunu isə hind müdrikliyi deyir.

Xəstəliyin, qocalığın və ölümün, ondan gizli saxlandığından, nə olduğunu bilməyən, gənc xoşbəxt şaxzadə, Sakia-Muni, gəzintiyə çıxır və dişsiz, zəif, dəhşətli hala düşmüş bir qocanı görür. Indiyə qədər qocalığın nə olduğunu bilməyən şaxzadə təəcüblənir və arabaçıdan bunun nə olduğunu və bu insanın nə üçün belə iyrənc, eybəcər, zavallı vəziyyətə gəldiyini soruşub öyrənir. Şaxzadə biləndə ki, bu bütün insanların ümumi aqibətidir və o da, gənc şaxzadə, mütləq bu vəziyyətə düşəcək, artıq gəzintiyə gedə bilmir və bu haqda düşünmək üçün geri dönməyi əmr edir. O xəlvətə çəkilir və düşünür və, yəqin ki, özü üçün bir təsəlli fikirləşir, çünki yenə şən və xoşbəxt gəzintiyə çıxır. Lakin bu dəfə o xəstəyə rast gəlir. O gözləri qaralmış, əldən düşmüş, göyərmiş, titrəyən bir insanı görür. Şaxzadə xəstəliyin nə olduğunu bilmədiyindən, dayanır və bunun nə olduğunu soruşur. Biləndə ki, bu – bütün insanların dücar olduğu xəstəlikdir və o özü, sağlam və xoşbəxt şaxzadə, sabah beləcə xəstələnə bilər, yenə də şənlənmək həvəsindən düşür, qayıtmaq əmri verir və yenə təskinlik axtarır və, yəqin ki, onu tapır, çünki üçüncü dəfə gəzintiyə çıxır; lakin üçüncü dəfə o başqa bir mənzərənin şahidi olur, o görür ki, nə isə aparırlar. “ Bu nədir? ” – Ölüdür. – “ Ölü nədir? “ – şaxzadə soruşur. Ona deyirlər ki, ölü olmaq bu insan kimi olmaqdır. Şaxzadə ölüyə yaxınlaşır, üzünü açır və baxır ona. “ Bəs sonra onunla nə olacaq? “ – Ona deyirlər ki, onu torpağa basdıracaqlar. “ Nə üçün? “ Ona qörə ki, o, artıq heç vaxt sağ olmayacaq və ondan yalnız üfunət və qurdlar qalacaq. – “ Bu bütün insanların aqibətidir? Mənimlə də həmin şey olacaq? Məni də basdıracaqlar, məndən də üfunət olacaq və məni də qurdlar yeyəcəklər? “ – Bəli. – “ Geriyə! Mən gəzməyə getmirəm və daha heç vaxt getməyəcəm. ”

Sakia-Muni həyatda təsəlli tapa bilmədi və belə bir qənaətə gəldi ki, həyat - ən böyük bədbəxtlikdir və qəlbinin bütün gücünü özünü və başqalarını ondan azad etməyə sərf etdi. Özüdə elə azad etməyə ki, hətta ölümdən sonra da həyat heç zaman yenidən başlamasın, onu təmamilə, kökündən məhv etmək. Bunu bütün hind müdrikliyi deyir.

Insan müdrikliyinin həyat sualına verdiyi açıq cavablar bunlardır.

“Cismin həyatı bədbəxtlik və yalandır. Ona görə bu cismin həyatının məhvi – xoşbəxtlikdir və biz onu arzulamalıyıq,” – Sokrat deyir.

“Həyat o şeydir ki, olmalı deyil – bədbəxtlikdir və heçliyə keçid həyatda olan yeganə səadətdir,” – Şopenqauer deyir.

“Həyatda olan hər şey – səfehlik də müdriklik də, zənginlik də yoxsulluq da, sevinc də kədər də - hamısı fani, mənasız və boş şeydir. Insan öləcək və heçnə qalmayacaq. Bu axmaqlıqdır”, - Süleyman deyir.

“Qaçılmaz iztirab, zəifləmə, xəstəlik və ölüm fikri ilə yaşamaq olmaz – özünü həyatdan, ümumiyyətlə həyatın mümkünlüyündən azad etmək lazımdır,” – Budda deyir.

Bu, böyük mütəfəkkirlər dediklərini onlar kimi milyonlarla insanlar deyirdilər, düşünürdülər və hiss edirdilər. Elə mən də düşünürəm və hiss edirəm.

Belə ki, mənim biliklər arasında gəzib dolaşmağım nəinki məni ümidsiz vəziyyətdən çıxartmadı, əksinə onu daha da artırdı. Biliklərin bir qismi həyat suallarına cavab vermirdi, o birisi isə cavab verdi və cavab verərək mənim ümidsizliyimi təmamiylə təsdiq etdi və göstərdi ki, mən gəldiyim nəticə səhvimin məhsulu, ağlımın xəstə durumunun nəticəsi deyil, - əksinə o mənə onu təsdiq etdi ki, mən doğru düşünürdüm və mən gəldiyim nəticə bəşəriyyətin ən böyük müdriklərinin gəldiyi nəticə ilə üst-üstə düşür.

Özünü aldatmağa dəyməz. Hər şey – fani və mənasızdır. Doğulmayan bəxtəvərdir, ölüm həyatdan yaxşıdır, ondan canını qurtarmaq lazımdlr.

ə

VII

Sualların izahını bilikdə tapmayaraq, mən bu izahı məni əhatə edən insanlarda tapmaq ümidi ilə, həyatda axtarmağa başladım və insanları – mənim kimilərini, ətrafımda necə yaşadıqlarını və məni ümidsiz vəziyyətə gətirən bu suala necə münasibət bəslədiklərini – müşahidə etməyə başladım.

Mən təhsil və həyat tərzinə görə mənimli eyni mövqedə olan insanlarda bunları müəyyən etdim.

Mən müəyyən etdim ki, bizim mühitdə yaşayan insan üçün düşdüyümüz bu dəhşətli vəziyyətdən dörd cıxış yolu mövcuddur.

Birinci çıxış yolu – xəbərsizlikdir. O, həyatın bədbəxtlik və mənasız şey olduğunu bilməməkdən, başa düşməməkdən ibarətdir. Bu qəbildən olan insanlar - əksərən qadınlar, yaxud çox gənc, yaxud çox küt insanlar – Sopenqauer, Süleyman, Budda gördükləri həyat sualını hələ anlamayıblar. Bu insanlar nə onları gözləyən əjdahanı, nə də yapışdıqları kolları gəmirən siçanları görmürlər və bal damcılarını yalayırlar. Lakin onlar bu bal damcılarını yalnız bir vaxta qədər yalayırlar: nə isə onların diqqətini əjdaha və siçanlara cəlb edəcək – və onların yalamaqlarına son gələcək. Onlardan mən heç nə öyrənə bilmərəm, bildiyin şeyi bilməmək mümkün deyil.

Ikinci çıxış yolu – epikurçuluqdur. O, həyatın fani, mənasız olduğunu bilərək, müvəqqəti də olsa mövcud nemətlərdən istifadə etməkdən və əjdaha və siçanlara baxmadan ən yaxşı üsulla balı yalamaqdan, xüsusiylə əgər kolda o çoxdursa, ibarətdir. Süleyman bu çıxış yolunu belə təsvir edir.

“Mən əylənməyi tərif etdim, çünki insan üçün günəş altında yemək, içmək və şənlənməkdən yaxşı heçnə yoxdur: bu onu, Allahın ona günəş altında bəxş etdiyi və zəhmətdə keçirtdiyi günlərdə əhatə edir.

Beləliklə, get şənlənərək çörəyini ye və qəlbinin sevincində şərabını iç... Fani həyatının bütün günlərində, bütün fani günlərin ərzində sevdiyin qadınla həyatdan həzz al, çünki bu – sənin günəş altında çalışdığın zəhmətdə və həyatında olan qismətindir... Qolunun gücü çatdığı nə varsa hamsını et, çünki getdiyin qəbirdə nə iş var, nə düşünmək var, nə bilik var nə də müdriklik.”

Bizim mühitdən olan insanların əksəriyyəti bu ikinci yolun yolçularıdırlar. Yaşadıqları şərait onların həyatında xoş günlərin pis günlərə nisbətən daha çox olduğunu təmin edir, mənəvi kütlükləri isə onlara imkan verir ki, vəziyyətlərinin üstünlüyünün təsadüfi olmasını, hamının, Süleyman kimi, min qadın və saraya sahib ola bilmədiyini, hər min arvadı olan insana min arvadsız insan olduğunu və hər saraya onu alın təri ilə tikən min insan olduğunu və bu gün məni Süleyman sabah isə Süleymanın qulu edə bilən təsadüfü unutsunlar. Bu insanların təsəvvür kütlüyü isə onlara imkan verir ki, Buddaya rahatlıq verməyən – xəstəliyin, qocalığın və bu gün-sabah bütün həzzləri yox edən ölümün qaçılmazlığını unutsunlar. Ona baxmayaraq ki, bu insanların bəziləri iddia edir ki, onların fikir və təsəvvür kütlüyü pozitiv adlandırdıqları fəlsəfədir, düşünürəm ki. bu onları sualı görməyərək balı yalayanlardan ayırmır. Bu insanlara da mən təqlid edə bilməzdim: onların təsəvvür etmə kütlüyü məndə olmadığından, mən onu süni olaraq özümdə yarada bilməzdim. Mən hər bir canlı insan kimi, bir dəfə əjdaha və siçanları gördükdə gözlərimi onlardan çəkə bilməzdim.

Üçüncü çıxış yolu güc və enerjinin çıxmasıdır. O, həyatın bədbəxtlik və mənasız şey olduğunu anladıqda , ona son qoymaqdan ibarətdir. Bunu tək-tük güclü və ardıcıl insanlar edirlər. Onlar axmaqcasına ələ salındıqlarını anlayaraq və başa düşərək ki, ölənlər dirilərdən xoşbəxtdirlər və hər şeydən yaxşı odur ki, mövcud olmayasan, belə də edirlər və dərhal bu səfeh zarafata son qoyurlar, şükürlər olsun vasitələr də var: boğaza kəndir, su, ürəyi sancmaq üçün bıçaq, dəmir yollarında qatarlarlar. Bu çıxış yolunu seçən insanların sayı bizim mühitdə gün-bə-gün artır. Onlar çox vaxt həyatlarının ən gözəl dövründə, daxili güclərinin çiçəklənən, insdan ağlını, mənliyini alçaldan vərdişlərinin isə hələ az mənimsənildiyi bir vaxtda belə edirlər. Mən görürdüm ki, bu ən ləyaqətli çıxışdır və ona əl atmaq istəyirdim.

Dördüncü çıxış yolu zəiflik göstərməkdir. O, həyatın bədbəxtlik və mənasəz bir şey olduğunu anlayaraq, ondan heçnə çıxa bilməyəcəyini əvvəlcədən bilərək, onu davam etməkdən ibarətdir. Bu yolu seçən insanlar anlayırlar ki, ölüm həyatdan yaxşıdır, lakin məntiqi addım atmaq – yalanı tezliklə qurtarmaq və özünü öldürmək – gücünə malik olmadıqlarından, elə bil nəyi isə gözləyirlər. Bu – zəiflik göstərməkdir, çünki əgər mən yaxşının nə olduğunu bilirəmsə və o mənim ixtiyarımdadır, nəyə görə ondan istifadə etməyim?.. mən bu insanlar sırasında idim.

Beləliklə, mən araşdırdığım insanlar dörd yolla bu dəhşətli ziddiyyətdən azad olurdular. Ağlımın diqqətini nə qədər toplasam da, bu dört çıxışdan başqa çıxış görmürdüm. Birinci çıxış: həyatın bədbəxtlik, mənasız və fani olduğunu və ölümün həyatdan yaxşı olduğunu anlamamaqdır. Mən bunu yaxşı bilirdim və bunu bildikdə ona gözlərimi yuma bilməzdim. Digər çıxış – gələcək haqda düşünməyərək, həyatdan necə varsa elədə istifadə etmək. Bunu da edə bilmirdim. Mən Sakia-Muni kimi, qocalığın, iztirabların, ölümün olduğunu bilə-bilə ova gedə bilməzdim. Mənim təhəyyülüm olduqca canlı idi. Bundan başqa, mən bir dəqiqəlik təsadüf nəticəsində mənim bəxtime düşən bir anlıq həzzə sevinə bilməzdim. Üçüncü cixış: həyatın bədbəxtlik və axmaqlıq olduğunu anlayaraq ona son qoymaq, özünü öldürməkdir. Mən bunu başa düşmüşdüm, lakin nəyəsə görə hələ də özümü öldürmürdüm. Dördüncü çixiş - Süleymanın, Şopenqaerin vəziyyətində yaşamaq – yəni həyatın axmaq bir zarafat olduğunu bilmək və hələ də yaşamaq, yuyunmaq, gəyinmək, nahar etmək, danışmaq və hətta kitab yazmaq. Mən bundan əziyyət çəkirdim, üzülürdüm lakin hələ də bu vəziyyətdə qalırdım.

Indi mən başa düşürəm ki, əgər mən özümü öldürmədim sə, bunun səbəbi o idi ki, mən düşüncələrimin ədalətsiz olduğunu dumanlı şəkildə anlayırdım. Mənim müdriklərlə birlikdə həyatın mənasızlığlna gətirən düşüncələrin gedişi mənə nə qədər inandırıcı və şübhəsiz görünsə də, məndə düşüncələrimin başlanğıc nöqtəsinin həqiqət olmasına dair qeyri-müəyyən bir şübhə qalırdı.

Bu şübhə belə idi: Mən, mənim dərrakəm – etiraf ediblər ki, həyat mənasızdır. əgər ali dərrakə mövcud deyilsə (o isə mövcud deyil və heçnə onu sübut edə bilməz), onda dərrakə mənim üçün həyatın yaradıcısıdır. Dərrakə olmasa idi, mənim üçün həyatda olmazdı. Bəs necə olur ki, dərrakə həyatı inkar edir və eyni zamanda özü həyatın yaradıcısıdır. Yaxud, digər tərəfdən: əgər həyat olmasa idi, mənim dərrakəm də olmağzdı – deməli, dərrakə həyatın övladııdr. Həyat hər şeydir. Dərrakə həyatın məhsuludur və bu dərrakə həyatın özünü inkar edir. Mən hiss edirdim ki, burada hansısa bir səhv var.

Mən özümə deyirdim: həyat mənası olmayan bir bədbəxtlikdir və buna heç bir şübhə yoxdur. Lakin mən yaşamışam, hələ yaşaylram və bütüm bəşəriyyət yaşayıb və yaşayır. Yaxşı, bu necə olur? Bir halda ki, o yaşamıya bilər nə üçün yaşayır?

Belə cıxır ki, yalnız mən və Şopenqauer belə ağıllıyıq ki, həyatın mənasız və bədbəxtlik olduğunu anlamışıq? Həyatın fani olması haqda düşüncələr elə də cətin deyillər və bunu ta qədimdən ən sadə insanlar ediblər, lakin buna baxmayaraq onlar yaşayıb və yaşaylrlar. Bəs necə olur ki, onlar hamsı yaşayır və heç vaxt həyatın mənalı olmağına şübhə etməyi heç ağıllarına belə gətirmirlər.

Mənim, müdriklərin müdrikliyi ilə təstiq edilən biliyim mənə göstərdi ki, dünyada olan hər şey – üzvi və qeyri üzvi – son dərəcə mənalı qurulub, yalnız mənim vəziyyətim gülünc və mənasızdır. Bu səfehlər isə - adi insanların böyük kütləsi – dünyada mövcud olan bütün üzvi və qeyri-üzvi mövcudiyyatın necə qurulması haqda heçnə bilmədiklərinə baxmayaraq yaşayırlar və onlara elə gəlir ki, həyatları çox mənalı qurulub.

Mənim ağlıma belə bir fikir gəlirdi; bəlkə mən hələ nəyi isə bilmirəm? Axı biliksizlik məhz belə edir. Biliksizlik axı həmişə elə bunu deyir. O nəyi isə bilməyəndə, deyir ki, o bilmədiyi şey – mənasızdır. Həqiqətən, belə çıxır ki, hər zaman yaşamış və yaşayan, öz həyatının mənasını başa düşən, çünki onu başa düşə bilməsə idi o yaşaya bilməzdi, bütöv bir bəşəriyyət var, mən isə deyirəm ki, bütün bu həyat mənasız bir şeydir və yaşaya bilmirəm.

Mənimlə Şopenqauerə heç kim həyatı inkar etməyə mane olmur. Onda özünü öldür və düşünməyəcəksən. Həyatı bəyənmirsənsə, özünü öldür. Əgər yaşayırsansa, həyatın mənasını başa düşə bilmirsənsə, onda ona son qoy, daha həyatı başa düşmədiyini söyləyərək və təsvir edərək, həyatda dolanma. Şən bir yığıncağa gəlibsən, hamı özünü çox yaxşı hiss edir, hamı nə etdiyini bilir, sən isə darıxırsan və özünü pis hiss edirsən, onda oranı tərk et.

Axı, həqiqətən, biz, intiharın zəruriliyinə əmin olan və onu etməyə qətiyyətı catmayan insanlar, ən zəif, məntiqsiz və sadə dilnən desək, səfeh insanlar deyilik mi, (носящиеся со своей глупостью, как дурак с писаной торбой?..)

Axı bizim müdrikliyimizin doğruluğu nə qədər şübhəsiz olsa da, həyatımızın mənası haqda bizə heç bir bilik vermədi. Həyatı quran bütün bəşəriyyət isə, milyonlarla insanlar – həyatın mənalı olmağına heç bir şübhə etmirlər.

Həqiqətən, haqqında nə isə bildiyim bu həyatın mövcud olduğu çox qədim zamanlardan bəri, mənə həyatın mənasız şey olduğunu göstərən, onun əbəs şey olduğu haqda düşüncələri bilən insanlar olublar və buna baxmayaraq onlar həyata hansısa bir mənaverərək yaşayıblar. İnsan həyatı başlayan zamandan insanların artıq bu həyatın mənasına dair bilikləri olub və onlar mənə qədər çatan bu həyatı yaşayıblar. Mənim daxilində və xaricində olan nə varsa hamsı - onların həyat haqda biliklərinin bəhrəsidir. Bu həyatı müzakirə etdiyim və pislədiyim düşüncə vasitələrini mən deyil onlar düşünüblər. Mən özüm onların sayəsində dünyaya gəlmişəm, tərbiyyə almışam və böyümüşəm. Onlar dəmir çıxarıblar, meşə qırmağı öyrədiblər, inəkləri, atları əhliləşdiriblər, əkməyi, birgə yaşamağı öyrədiblər, həyatımızı qaydaya salıblar; onlar məni düşünməyə, danışmağa öyrədiblər. Mən isə, onların məhsulu, onlar yetişdirdiyi, böyütdüyü, onlar öyrətdiyi, onların fikir və sözləri ilə düşünən bir insan onlara sübut etdim ki, onlar-mənasız, boş bir şeydir.Mən özümə : “Burada nə isə düz deyil. Mən haradasa səhv buraxmışam” – deyirdim. Lakin səhvin nədə olduğunu mən heç cür tapa bilmirdim.

mm

VIII

Indi az-çox məntiqli şəkildə söyləmək iqtidarında olduğum bütün bu şübhələri, o zaman mən söyləyə bilməzdim. O zaman mən yalnız hiss edirdim ki, böyük mütəfəkkirlər tərəfindən təsdiq edilən, həyatın əbəs, mənasız olması haqda düşüncələrim məntiq baxımından nə qədər qaçılmaz olsalar da, onlarda hansı sa bir səhv var. Düşüncələrin özündə mi, sualın qoyuluşunda mı, mən bilmirdim, mən yalnız onu hiss edirdim ki, məntiqi yəginlik nə qədər mükəmməl olsa da, bu az idi. Bütün bu dəlillər məni elə inandıra bilmirdilər ki, mən düşüncələrimdən irəli gələn addımı atım, yəni özümü öldürüm. Əgər mən desəm ki, ağlımın gücü sayəsində elə bir nəticəyə gəldim ki, ona əsaslanaraq özümü öldürmədim – bu yalan olardı. Dərrakə işləyirdi, lakin nə isə başqa bir şeydə işləyirdi və mən onu yalnız həyat anlamı, duyumu adlandıra bilərəm. Eyni zamanda, diqqətimi buna deyil başqa şeyə yönəltməyə məni məcbur edən bir qüvvə işləyirdi və məhz bu qüvvə düşdüyüm ümidsiz vəziyyətdən məni çıxartdı və dərrakəmi təmamilə başqa bir istiqamətə yönəltdi. Bu qüvvə diqqətimi başqa bir istiqamətə yönəltməyə məcbur etdi və mən anladım ki, mən özüm kimi yüzlərlə insanlarla birlikdə hələ bütün bəşəriyyət deyiləm və bəşəriyyətin həyatını mən hələ bilmirəm.

Öz həmyaşıdlarımın dar dairəsini nəzərdən keçirdikdə, mən yalnız sualı anlamayan, sualı anlayan və onu həyatın sərxoşluğu ilə boğan, anlayan və həyata son qoyan və anlamaqlarına baxmayaraq zəif olduqlarından ümidsiz həyatlarını başa verən insanları gördüm. Mən yalnız bu dörd növ insan gördüm. Mənə elə gəlirdi ki, mənsub olduğum savadlı, zəngin və bekar insanların dar dairəsi bütün bəşəriyyəti təşkil edir, milyardlarla yaşamış və yaşayan insanlar isə - belə, insan deyillər – heyvandırlar.

Həyat haqda düşünərək, məni hər tərəfdən əhatə edən insanların həyatını nəzərə almamağım, mənim, Süleyman və Şopenqauerlərin həyatını həqiqi normal həyat, milyardlarla insanların həyatını isə, yanılaraq, diqqətə layiq olmayan bir hal olduğunu bu dərəgə gülünc düşünməyin, mənə indi nə qədər qəribə, inanılmaz dərəcədə anlaşılmaz gəlsə də, görurəm ki, bu belə idi. lovğa ağlımın yanılmasında mən heç bir şübhə etmədən düşünürdüm ki, biz Şüleyman və Şopenqauerlə sualı o dərəcə düzgün və doğru qoymuşuq ki, başqa heç nə ola bilməz, bütün bu milyardlarla insanlar isə sualın bütün dərinliyinin dərkinə hələ çatmayıblar və mən həyatımın mənasını axtarmağıma baxmayaraq, bir dəfə də olsun düşünmədim: görəsən dünyada yaşamış və yaşayan milyardlarla insanlar öz həyatlarına hansı mənanı verir və verirdilər.

Mən uzun müddət, sözlə deyil əməldə, xüsusilə bizə - ən liberal və savadlı insanlara – has olan bu ağılsız vəziyyətdə yaşayırdım. Lakin mənim həqiqi zəhmətkeş xalqa olan, məni onu başa düşməyə və onun elə də səfeh olmadığını görməyə məcbur edən, hansı sa qəribə bir fiziki məhəbbətimə mi görə, yaxud mənim özümü asmaqdan yaxşı heç nəyi bilmədiyimə səmimi inamım olduğuna mı görə, mən hiss edirdim ki, əgər mən yaşamaq və həyatın mənasını başa düşmək istəyirəmsə, onda həyatın bu mənasını onu itirmiş və özlərini öldürmək istəyən insanların həyatında deyil, həyatı quran və özlərinin və bizim həyatımızı öz çiyinlərində daşıyan milyardlarla yaşamış və yaşayan insanların həyatında axtarmalıyam. Buna görə mən yaşamış və yaşayan sadə, savadsız və yoxsul böyük insan kütləsinə nəzər saldım və təmamilə başqa bir şey gördüm. Mən, gördüm ki, bütün bu milyardlarla yaşamış və yaşayan insanlar, hamısı, tək-tük istisnaları nəzərə almasaq, mənim bölgümə uyğun gəlmirlər və mən onları sualı başa düşməyən insanlar hesab edə bilmərəm, çünki onlar özləri bu sualı qoyurlar və tam aydınlıqla ona cavab verirlər. Onları epikurey hesab edə bilmərəm, çünki onların həyatı daha çox iztirab və məhrumiyyətdlərdən, nəinki həzzlərdən ibarətdir; onları, mənasız həyatlarını şüursuz şəkildə başa vuran insanlar isə mən təmamilə hesab edə bilmərəm, çünki onların həyatlarının hər hadisəsi, hətta ölümün özü, onlar tərəfindən izah edilir. Özünü öldürməyi isə, onlar ən böyük bədbəxtlik hesab edirlər. Məlum olurdu ki, bütün bəşəriyyətin həyatın mənası haqda, mən qəbul etmədiyim və həqarətlə baxdığım, bir biliyi var. Belə çıxırdı ki, məntiqi bilik həyata məna vermir, onu istisna edir; milyardlarla insanın, bütün bəəriyyətin həyata verdiyi məna isə, hansısa mənfur, yalançı biliyə əsaslanır.