78
Cədvəl 1
Bank sistemində yaradılmış əlavə depozitlərin artımı
(mln. manat)
Bank
Bank
sistemində
yaradılmış
əlavə
depozitlərin artımı
mln. manat
Bankın
artıq
ehtiyatları
mln. manat
Mütləq
ehtiyatların
norması
Y1-lə
Mütləq
ehtiyatlardan
ayırma
fonduna
mln. manat
Bank tərəfində
ayrılan
kreditlər
mln. manat
Mərkəzi
Bank
100
Bank-1
Bank-1
Bank-2
Bank-3
Bank-4
Bank-5
0, 0
100, 0
90, 0
81, 0
72, 9
100, 0
100, 0
90, 0
81, 0
72, 9
10
10
10
10
10, 0
9, 0
8. 1
7, 3
100, 0
90, 0
81, 0
72, 9
65, 6
Bank sistemində analoji depozit genişlənmə prosesi o zaman baş
verər ki, əgər Mərkəzi Bank ona təklif olunmuş kreditlər hesabına
kommersiya bankının azad ehtiyatlarının hesabına yox, onlardan
qiymətli kağız və valyutalar almaq hesabına artar.
Bank sisteminin çoxsaylı depozit artımı bankın artıq
ehtiyatının yaranması ilə bank sisteminin depozitinin birgə artımı
arasında riyazi asılılığın olması zəruridir. Bu asılılıq bank
(depozit) multiplikatorunun anlayışı ilə ifadə olunur.
Bankın depozit multiplikatoru kommersiya bankının artıq
ehtiyatlarının yaranması zamanı bank sistemində depozitlərin
ümumi artımının həcminin neçə dəfə artmasını göstərən
dərəcədir.
Göstərdiyimiz nümunədə bank multiplikatorunun, (m)
mütləq ehtiyatların normasına tərsi mütənasibdir (r) və onluq
kəsrlə ifadə olunmuş halda:
M=1∕ r=1/0. 1=10
Bu sadə bank (depozit) multiplikatorunun formulasıdır.
Bu onu göstərir ki, icazə verilmiş dərəcədə bank sistemində
depozit həcminin maksimal artımı necə olar bilər. Bu da bank
79
sistemində sadə real şərait yaradır ki, bankın bütün artıq ehtiyatları
yubanmadan kredit ödəmək üçün istifadə edilə bilsin. Müştərilər
nağd pulları almaq üçün öz hesablarından vəsaitin bir hissəsini
çıxarmırlar.
Bizim
göstərdiyimiz
bank
multiplikatorunun
nümunəsində bu göstərici 10-a bərabərdir.
Depozit həcminin maksimal artımını təyin etmək üçün
(∆D) bank sistemi tərəfindən əlavə alınmış artıq ehtiyat məbləğini
bank multiplikatorunun artımına vurmaq lazımdır:
∆D=100 min. man ∙ 10 = 1 mln. man
Amma həqiqətdə bank multiplikatorunun həcmi formulada
gösəriləndən azdır. Təcrübədə hər bank artıq ehtiyat həcmini
saxlayır, onun müştəriləri hesablarından nağd pulları çıxarırlar.
Bu isə o deməkdir ki, multiplikatorun dərəcəsi təkcə mütləq
ehtiyat normasından asılı deyil (yəni Mərkəzi Bank tərəfindən
müəyyən edilmiş) və Mərkəzi Bank tərəfindən bilavasitə nəzarət
edilməsi mümkün olmayan başqa faktorlardan da asılıdır.
Bu faktorların təsirini hesaba almaq üçün pul multip-
likatorunun formasından istifadə edilir. Bu onu göstərir ki,
iqtisadiyyatda pul bazasının artımı nəticəsində pul təklifi neçə
dəfə artar.
m=
D
C
D
er
r
D
C
)
(
1
r ── mütləq ehtiyat norması;
D
er
──bankın artıq ehtiyatının depozit həcminə qarşı nisbə-
tindən,
D
C
──tədavüldə olan nağd pul həcminin bank
sisteminin depozit həcminə nisbətindən;
Formuladan görünür ki, pul multiplikatorunun həcminə
aşağıdakılar təsir edirlər:
1. Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilmiş ehtiyat
tələblərinin həcmi;
80
2. Kommersiya banklarının artıq ehtiyatlarının həcminin
zəruriliyi;
3. Əmanətçilərin onlara nə qədər nağd pul lazım olması
qərarı;
Bununla əlaqadar olaraq pul multiplikatoru depozitdən
azdır. Belə ki, depozit multiplikasiyası prosesində, depozitlər
əmanətçilər tərəfindən nağd pula çevirdikləri üçün, depozitin
həmin hissəsi burada iştirak etmir. Burada bankların kreditləşmə
üçün istifadə etmədikləri artıq ehtiyatlar istifadə oluna bilməz.
Əgər r,
D
er
və
D
C
böyüklüyü həcmi daimi, yaxud on-
ların dəqiq mənasını təyin etmək mümkün olsa idi, o zaman
multiplikatorun pul böyüklüyünün ( həcminin) hesabı hər bir
zaman üçün çətinlik yaratmazdı. Mutiplikatorun böyüklüyünü
əvvəlcədən müəyyən etmək mümkün olsa idi, tədavüldə pul
kütləsinin nəzarət olunan həcmini saxlamaq mümkün olardı.
Mərkəzi Bank eyni zamanda müvafiq şərtlə pul bazasının
böyüklüyünü proqnozlaşdıra bilərdi.
Amma pul multiplikatorunun formula komponentlərindən
ancaq “r” daimi böyüklüyü hər hansı bir ölçüdə ifadə edir. Bu
zaman mütləq ehtiyat norması (həcmi) Mərkəzi Bank tərəfindən
çox nadir halda dəyişdirilə bilər. Başqa təşkil olunan formulalar
dəyişən
böyüklüyündədirlər,
onların
isə
dinamikalarını
proqnozlaşdırmaq mürəkkəbdir. Belə ki, bu bütün iqtisadi
münasibətlər üzrə subyektlərin idarə olunmasından asılıdır. Buna
görə də gələcək dövrlər üçün pul multiplikatorunun mövqeyini
dəqiq hesablamaq olmaz.
Eyni zamanda pul multiplikatorunun həcmini (böyük-
lüyünü) keçmiş vaxta görə təyin etmək olmaz. Təcrübədə
Mərkəzi Banklar pul multiplikatorunun hesablamalarını yerinə
yetirirlər, yəni ümumi pul kütləsinin həcmini cari pul kütləsinin
həcminə bölməklə Mərkəzi Bank faktiki pul multiplikasiyasının
dərəcəsini təyin edir. Bir sıra hallarda pul kütləsi komponenti ilə
pul bazası arasındakı qarşılıqlı əlaqəni müəyyən etməyə ehtiyac
81
yarandıqda, bu zaman bir neçə pul multiplikatorunun növlərini
hesablayırlar və bunlar aşağıdakılardır,
1. Faktiki pul multiplikatoru ilə birgə pul kütləsinin pul
bazasına nisbəti;
2. M1 və ya M2 nisbətinin pul kütləsinə nisbəti;
3. Birgə pul kütləsinin Mərkəzi Bankın real daxili kreditinə
nisbəti.
Qeyd etmək lazımdır ki, bank sistemini artıq ehtiyatının
azalması zamanı bank depozitlərinin dəfələrlə çoxsaylı ixtisarı və
yaxud azalması baş verir. Bank sisteminin artıq ehtiyatı aşacıdakı
hallarda azala bilər:
1. Mərkəzi Bankın pul kütləsinin artmasına yönəldilmiş
məhdudiyyətləri zamanı;
2. Məcburi ehtiyat normasının artması;
3. Kommersiya banklarının kredit dövriyyəsinin azalması;
4. Kommersiya banklarında kredit faizlərinin və kredit
qoyuluşunun artması;
5. Kommersiya banklarında qiymətli kağızlar və xarici
valyutaların satışının artması;
6. Kommersiya banklarının artıq ehtiyatları azala bilər, yəni
müştərilər hər hansı səbəbdən öz əmanətlərini götürsünlər və
onarı nağd pula çevirsinlər.
Nağdsız hesablaşmalar müəyyən olunmuş formalı hesabat
sənədləri əsasında və müvafiq sənəd dövriyyəsinə riayət olunması
ilə aparılır. Hesabat sənədlərinin növündən, ödəniş vasitəsindən
və bankda sənəd dövriyyəsinin təşkilindən asılı olaraq ödəyicilər
və vəsait alanların aşağıdakı əsas nağdsız hesablaşma formaları
fərqləndirilir:
1. ödəniş tapşırıqları ilə hesablaşma;
Dostları ilə paylaş: |