Monoloji nitq – nitqin nisbətən daha geniĢ növüdür. Monoloji
nitq bir Ģəxsin öz fikir və mülahizələrini müntəzəm və ardıcıl Ģərh
etməsidir. Bu nitq fəal sərbəst nitq növüdür. Monoloji nitqi həyata
keçirtmək üçün danıĢan adam adətən hər hansı bir məzmununa malik
olmalı və buna əsasən öz ifadələrini sərbəst qurmağı bilməlidir.
Monoloq – fasiləsiz, əlaqəli, ardıcıl və məntiqi olur. Bu cür nitqin
rəvan olması üçün danıĢan Ģəxs deyəcəyi fikri aydın dərk etməli, zəngin
lüğət ehtiyatına malik olmalı, nitqin emosionallıq xüsusiyyətlərinə, dilin
qanunauyğunluqlarına yiyələnməlidir. Dialoji nitq iki və artıq Ģəxsin
ünsiyyət prosesidir. Nitqin bu növünün bir neçə xüsusiyyəti vardır:
1.Dialoji nitq bilavasitə reaksiya tələb edir. yəni, münasib
deyilənlərə öz münasibətini bildirir. Bu cəhət danıĢanın öz fikrini ifadə
etmək istiqamətinə təsir edib onu müəyyən səmtə yönəldir.
2.Dialoq
danıĢan Ģəxslərin emosional-ekspressiv rabitəsi
Ģəraitində baĢ verir.
31
3.Dialoq müəyyən Ģəraitlə və ya obyektlə bağlı olur. bu mənada o,
situativ səciyyə daĢıyır. Söhbət obyekti dəyiĢən kimi dialoqun istiqaməti
dəyiĢir. Dialoq zamanı köməkçi vasitələrdən daha çox istifadə olunur.
Məsələn, səsin ahəngi, mimika, pantomimik, jest və s.
Daxili nitq (eqosentrik nitq) nitq fəaliyyətinin xüsusi növüdür. O,
praktik və nəzəri fəaliyyətin planlaĢdırma fazası kimi və ya planın bir
sıra xüsusi mürəkkəb nəzəri fəaliyyət növlərində həyata keçirilməsi
fazası kimi çıxıĢ edir. Bu mənada bu nitq insanın özünə yönəlmiĢ
nitqdir. Onun köməyi ilə insan özünün praktik fəaliyyətini tənzimləyir
və ona nəzarət edir. Eqosentrik xarici nitqdən nəsə edir və onun qismən
interiorizasiya olunmuĢ (daxilə yönəlmiĢ) məhsulu kimi özünü göstərir.
Daxili nitq üçün qırıqlıq, fraqmentlik xarakterikdir.
Artikulyasiya üzvlərinin (dodaqların, dilin və s.) hərəkətini qeydə
almaqla daxili nitqi tədqiq etmək mümkündür. Deməli, daxili
(eqosentrik) nitq bir növ xarici nitqdən daxili nitqə keçid mərhələsidir.
Yazılı nitq monoloji nitqin bir növü kimi özünü göstərir. Monoloji
nitqin bütün xüsusiyyətləri ona da xasdır, lakin onda bu xüsusiyyətlər
daha çox nəzərə çarpır. ġifahi monoloji nitqə nisbətən yazılı nitq daha
müfəssəldir. Bu ondan irəli gəlir ki, yazılı nitqdə həmsöhbətlə əks əlaqə
mövcud olmur.
Yazılı nitqin ən mühüm cəhəti onun daha çox ixtiyari nitq növü
olmasıdır. Yazılı nitq mətnlərin köməyi ilə aparılan verbal nitqdir.
Yazılı nitq Ģifahi nitqdən təkcə qrafik olması ilə deyil, həm də
özünəməxsus qrammatik və stilistlik xüsusiyyətlərinə görə də fərqlənir.
|