Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

 
2.Mexaniki dislaliya 
Mexaniki və ya üzvü dislaliya dislaliyanın elə bir növüdür ki, 
burada düzgün olmayan səs tələffüzü periferik nitq aparatının üzvü 
qüsurları, onun sümük və əzələ quruluĢundakı çatıĢmamazlıqları 
nəticəsində meydana gəlir.
Mexaniki dislaliyanın yaranmasının baĢlıca səbəbi kimi dilaltı 
pərdənin qısalığını göstərmək olar. Belə ki, dilaltı pərdənin qısa olması 
dilin hərəkətini məhdudlaĢdırır və səs tələffüzünü çətinləĢdirir. Bundan 
əlavə, dilin həddindən artıq böyük, enli və ya qısa, ensiz olması da 
dislaliyanın yaranmasını Ģərtləndirir.
Göstərmək lazımdır ki, çənənin quruluĢundakı qüsurlar düzgün 
səs tələffüzü vərdiĢlərinin yaranmasına mənfi təsir göstərir. Çənə 
qüsurları diĢləmiĢ anomaliyalarını əmələ gətirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, normal diĢləm (prikus) zamanı üst çənə 
alt çənənin yüngülcə qapamalıdır. Anormal diĢləmdə isə bu belə 
olmayıb, bir neçə variantda özünü göstərə bilər.
Proqnatiya – üst çənə qabağa çox çıxır, nəticədə aĢağı qabaq 
diĢlər üst diĢlərə toxunmurlar.
Proqeneya – aĢağı çənə qabağa çıxmıĢ vəziyyətdə, üst çənənin 
diĢləri isə aĢağı çənə diĢlərini qapamayır.
Açıq dişləm – aĢağı və üst çənənin qapanması zamanı arasında 
boĢluq qalır. Bəzən bu boĢluq yalnız ön diĢlərin arasında olur (ön açıq 
diĢləm).

---

37 
Yan açıq dişləm – sol tərəfli, sağ tərəfli və ikitərəfli olur. DiĢlərin 
quruluĢu qüsurları da mexaniki dislaliyaya səbəb ola bilər. Məsələn: 
diĢlər arasında boĢluqların olması nəticəsində nitq zamanı dil bu 
boĢluqlara girir və səs səhv tələffüz olunur.
DiĢ və çənənin quruluĢları stamotoloji həkimlər tərəfindən aradan 
qaldırılır, çənənin irəli çıxmasının qarĢısını almaq üçün xüsusi Ģinalar 
tətbiq olunur. Daha yaxĢı nəticələr almaq üçün Ģinalar 5 yaĢında, 6 yaĢa 
qədər uĢaqlara qoyulur. Bu yaĢda sümüklər ön plastikliyini saxladığı 
üçün onları düzəltmək mümkündür.
Səs tələffüzünə mənfi təsir göstərən amillərdən biri də damaq 
qüsurlarıdır. Belə ki, dar, həddindən artıq hündür (qotik tipli) damaq və 
ya yastı, çox aĢağıda olan damaq bir çox səslərin düzgün tələffüzünü 
çətinləĢdirir.
Çox qalın, bəzən sallaq aĢağı dodaq və ya qısa, az mütəhərrik üst 
dodaq dil-dodaq səslərinin tələffüzünü təkmilləĢdirib təhrif edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, düzgün olmayan səs tələffüzü hər hansı 
bir samit səsə münasibətdə özünü göstərir. (Artikulyasiyasına görə sadə 
dilin əlavə hərəkətləri tələb olunmayan m, n, t, q səslərinin səs 
tələffüzündə qüsurlar çox az təsadüf edilir). Adətən düzgün olmayan 
təhrif edilmiĢ səs tələffüzü dil (r, l), fitli (s, z) və fısıltılı (s, j, ç, c) 
səslərində özünü göstərir.
UĢaqlar bəzən bərk və yumĢaq samit cütlərinin tələffüzündə də 
qüsura yol verirlər.
Səs tələffüzü qüsurları özünü bu və digər səslərin olmaması, ya 
onların təhrifi, ya da əvəzedilməsi ilə göstərir.
Bunları ayrı-ayrı nəzərdən keçirək.
Nitqdə bu və ya digər səsin olmaması özünü sözün əvvəlində, 
ortasında və sonunda həmin səsin düĢməsi ilə göstərir. Məsələn: 
«reyhan»-«eyhan», «armud»-«amud», «sar»-«sa». Səsin təhrif olunması 
dedikdə bu və ya digər səsin düzgün tələffüzü əvəzinə Azərbaycan 
dilinin hərfləri sistemində olmayan səs tələffüz edilir. Məsələn: 
uvulyar, bu zaman yumĢaq damağın nazik kənarı vibrasiya edir və ya 
uvulyar r, bu zaman kiçik dilçək, vibrasiya edir.
Səslərin digər səslərlə əvəzlənməsi (ana dilinin fonetik 
sistemindən) aĢağıdakı kimi baĢ verir.
Artikulyasiya yerinə görə eyni və əmələgəlmə yerinə görə eyni 
səslərlə əvəz edilmə, məsələn: partlayan dilarxası k və q ilə partlayan dil 
önü t və d səsləri əvəz edilməsi (salam-talam, soruĢmaq-toruĢmaq).

---

38 
Əmələgəlmə yerinə görə eyni, artikulyasiya orqanlarının iĢtirakına 
görə fərqli səslərin əvəzlənməsi. Məsələn: frikativ v dil-diĢ j səsi ilə 
əvəz edilir (sumka-fumka).
Əmələgəlmə yerinə görə və ya vasitəsinə görə eyni səsli iĢtirakına 
görə fərqli səslərin əvəzlənməsi. Məsələn cingiltili səslərin karlarla 
əvəzlənməsi (bıçaq-pıçaq, don-ton, daĢ-taĢ). Kəmiyyətə görə dislaliya 
sadə və mürəkkəb olur. Əgər tələffüz zamanı 4 səs qüsurla olarsa, bu 
sadə, beĢ və ya daha artıq səs qüsurla tələffüz edilərsə, bu mürəkkəb 
dislaliya adlanır. Əgər səs tələffüzü qüsurlu bir artikulyasiya qrupunu 
əhatə edirsə, monomorf dislaliya adlanır. Əgər qüsur iki və daha artıq 
artikulyasiya qrupunu əhatə edirsə, (rotasizm, siqmatizm və 
lambdasizm), bu polimet dislaliya adlanır.
Tələffüz qüsurunun xarakterinə uyğun olaraq, dislaliyanın 
aĢağıdakı növləri var: 
1.Siqmatizm (yunan sözü olub siqma s səsini bildirir) fitli səslərin 
(s, Ģ, z, ) və fısıltılı (ç, j, c)samitlərin tələffüz qüsurlarını bildirir. 
Siqmatizm tələffüz qüsurlarının ən geniĢ yayılmıĢ növüdür.
2.Rotasizm (ro hərfi yunanca adı s səsini bildirir) r və r” 
səslərinin qüsurlu tələffüzüdür.
3.Lambdasizm (lambda hərfinin yunanca adı olub, l səsini bildirir) 
v və l səslərinin qüsurlu tələffüzüdür.
4.Damaq samitlərinin tələffüz qüsurları. 
Kappatsizm – k və k” səsləri; 
Qammatizm – q və q” səsləri;
Xittizm – x və x” səsləri
Yotatizm – y səsli 
5.CingiltiləĢmə qüsuru- cingiltili səslərin tələffüz qüsurlarıdır. Bu 
qüsur cingiltili samitlərin kar səslərlə əvəz olunmasında özünü göstərir: 
v-p, d-t, v-f, z-s, j-Ģ, q-k və s.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qüsur ağır eĢidən uĢaqlarda daha çox 
təsadüf edilir.
6.YumĢalma qüsurları – yumĢaq tələffüz edilən samitlərin bərk 
səslərlə əvəz edilməsidir. d”-d, p”-p, k”-k, r”-r və s.
Ġstisna kimi Ģ, j, ç, c, y səslərin tələffüzündə bu qüsurlar müĢahidə 
edilmir, çünki həmin səslərin bərk cüt səsləri yoxdur.
Göstərmək lazımdır ki, uĢağın hərtərəfli inkiĢafına nail olmaq 
üçün onun nitqinin düzgün formalaĢması və inkiĢaf etməsinin də böyük 
rolu vardır. Buna görə də göstərdiyimiz tələffüz qüsurları vaxtında, elə 
məktəbəqədər yaĢ dövründə aradan qaldırılmalıdır. Əks təqdirdə bu 

---

39 
qüsurlar daha mürəkkəb və davamlı xarakter alacaqlar. Bundan əlavə, 
yaddan çıxarmaq olmaz ki, məktəbəqədər yaĢ dövrü uĢağın nitqinin 
daha sürətli inkiĢaf mərhələsi olub, tez təsirə məruz qalandır. Buna görə 
də bu mərhələdə aparılan korreksiya nəticəsində qüsurları tez və asan 
aradan qaldırmaq mümkündür.
Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, mürəkkəb tələffüz qüsurları 
digər ağırlaĢmalara səbəb olub, uĢağın həm Ģifahi, həm də yazılı 
nitqində müxtəlif qüsurların əmələ gəlməsini Ģərtləndirə bilər.
Məlumdur ki, ekspressiv nitq prosesində, xüsusilə səslərin ifadə 
edilməsində artikulyasiya aparatı üzvlərinin hərəkətlərinin kinestetik 
hissləri yaranır. Bu hərəkətlərin kinestetik qıcıqlarından yaranan 
impulslar baĢ beyin qabığına gedir. MəĢhur rus fizioloqu Ġ.P.Pavlov 
kinestetik qıcıqlara çox böyük əhəmiyyət verir, onların ikinci siqnal 
sisteminin formalaĢmasındakı rolunu yüksək qiymətləndirirdi. O, 
qıcıqları II siqnal sisteminin (əsas) komponentlərin adlandırırdı. Məhz 
kinestetik qıcıqlar fonematik qavramanın formalaĢmasında həlledici rol 
oynayırlar. Öz-özlüyündə ola bilər ki, səs tələffüzünün qüsurlarında 
«baza komponenti» tam iĢtirak etmədiyindən fonematik qavrama da 
dolğun inkiĢaf etmir.
Fonematik qavramanın çatıĢmamazlığı isə ona gətirib çıxarır ki, 
uĢaq eĢitmə ilə səslənməsinə görə və ya artikulyasiyasına görə oxĢar 
səsləri qavramır (konferensiallaĢdıra bilmir). UĢağın lüğət ehtiyatı 
tərkibində çətin fərqləndirilən səslərdən ibarət səslərlə zənginləĢmir. 
Sonralar bu uĢaq tədricən öz həmkarlarından nitqin inkiĢafına görə geri 
qalmağa baĢlayacaqdır.
Məlumdur ki, fonematik qavramanın çatıĢmamazlığı qrammatik 
quruluĢa yiyələnməni də çətinləĢdirir. Belə ki, fonematik qavramanın 
qüsuru bir çox sonların, köməkçi sözlərin baĢa düĢülməsinin qeyri-
mümkün etdiyindən uĢaq cümlənin qurulmasında əziyyət çəkir. 
Beləliklə də, yuxarıda göstərilən səbəb nəticəsində burada bütöv bir 
qüsurlar «zənciri» meydana gəlir. Onun dilində fonetiko-fonematik və 
leksiko-qrammatik qüsurları özünü göstərir. BaĢqa sözlə desək, 
mürəkkəb dislaliya nəticəsində fonematik qavrama pozğunluğu yaranır 
ki, bu da nitqin ümumi inkiĢafsızlığına gətirib çıxarır. 
Nitqin ümumi inkiĢafsızlığı isə əgər vaxtında – məktəbəqədər yaĢ 
dövründə aradan qaldırılmırsa, mütləq oxu və yazı qüsurlarını 
törədəcəkdir. Beləliklə, əgər dislaliya vaxtında üzə çıxarılıb, aradan 
qaldırılmazsa, qeyd etdiyimiz ağır nəticələrə gətirib çıxara bilər.

---

40 
Müəyyən olmuĢdur ki, beĢ yaĢından gec olmayaraq uĢaqlarda səs 
tələffüzü çatıĢmamazlıqları müəyyənləĢdirilməlidir. Buradan sual doğur, 
niyə? Hamıya aydındır ki, kiçik uĢaq bütün səsləri düzgün tələffüz 
etməyə qabil deyildir. Çünki onun artikulyasiya aparatı tam inkihaf 
etməmiĢ və möhkəmlənməmiĢdir. Məktəbəqədər yaĢlı (4-5) uĢaqlarda 
bir sıra səslərin səhv tələffüzü normal hesab edilir və fizioloji pəltəklik 
adlanır. Yalnız 5 yaĢından sonra (göstərilən yaĢ həddi uĢağın inkiĢaf 
Ģəraitindən asılı olaraq dəyiĢə bilər) tələffüz qüsurları patoloji sayıla 
bilər. Buna görə də həmin yaĢdan baĢlayaraq dislaliyanın aradan 
qaldırılması istiqamətində müəyyən iĢ görmək lazımdır.
Ən əvvəl vaxtında uĢaqların nitqini tədqiq edib, qüsurları üzə 
çıxartmaq lazımdır. Bu məqsədlə 4 yaĢından gec olmayaraq, uĢaqlar 
loqopedik müayindən keçməlidir.
Loqopedik müayinə zamanı dislaliyalı uĢaqların ən əvvəl 
artikulyasiya aparatının quruluĢu və mütəhərrikliyi bütün incəlikləri ilə 
yoxlanılmalıdır. Sonra onun səs tələffüzünün vəziyyəti çox diqqətlə 
müayinə edilməlidir. Bundan əlavə fonematik qavramanın vəziyyəti də 
yoxlanmalıdır. BaĢqa sözlə desək, loqopedik müayinə aĢağıdakı 
mərhələlərlə aparılmalıdır.