Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

Xüsusi sosial ehtiyacları uşaqlar üçün strategiya 
Müəllim müxtəlif temperamentli uĢaqlar üçün öyrənməyə Ģərait 
yaradan sinif otağını təĢkil etməyə borcludur. Kokret davranıĢın hansı 
səbəbdən doğmasından asılı olmayaraq, müəllim müəyyən bir iĢdə 
iĢtirak etməkdən çəkinən, yaxud ümumiyyətlə aqressivlik göstərən 
uĢaqlara münasibətdə istifadə etmək üçün müəyyən strategiya 
repertuarını inkiĢaf etdirməlidir. 
Tərs uşaqlar müəyyən bir iĢdə zəif Ģəkildə iĢtirak edir, utanır, 
yaxud iĢtirak etməkdən çəkinirlər. Bu uĢaq onu digər uĢaqlarla sosial 
ünsiyyətə vadar edən davranıĢa tam Ģəkildə yiyələnməkdə çətinlik 
çəkirlər. Sosial davranıĢın inkiĢafını asanlaĢdırmaq üçün müəllim 
aĢağıda sadalanan strategiylardan istifadə edə bilər: 
Bu uşaqlar üçün digər uşaqların fəaliyyətini müşahidə etmək 
məqsədilə rahat yerin seçilməsi. VaxtaĢırı olaraq bu uĢaqlar müĢahidə 
vasitəsilə çox irəliləyir və müĢahidələrinə əsaslanaraq bu və ya digər 
fəaliyyət növündə fəal Ģəkildə iĢtirak edirlər.

Davamlı, təkidə əsaslanan, marşrutun açılması. Heç kəsə 
yovuĢmayan uĢaq materialların harada saxlanıldığını bilərək özünü daha 
rahat hiss edəcəkdir. 

İştirakı asanlaşdırmaq. Müəllim tərs və yovuĢmaz uĢaqların 
müəyyən bir iĢdə iĢtirakını həvəsləndirmək məqsədilə ən müxtəlif 
strategiyalardan istifadə edə bilər. Müəllim uĢağ yaxın olan hər hansı 
material, yaxud oyuncağı hərəkətə gətirə bilər. «uyyyy….» deməklə 
kənarda qalan uĢaq dərhal sinif yoldaĢı ilə oyuna qoĢulacaqdır. Bəzən 
ehtiyatda qalan uĢaq digər uĢaqla yox, deyək ki, hər hansı bir heyvanla 
baĢı daha çox qarıĢır. Rəsm çəkmək, rəqs etmək, yaxud hər hansı bir 
musiqi alətində çalmaq kimi qeyri-verbal fəaliyyətlər dolayısı yolla öz 
təsirini buraxa bilər.
Pozitiv gücləndirmə. Təbəssüm, baĢ bulama, yaxud əl çalma böyük 
bir qrupun qarĢısında rəsmi təsdiqdən daha çox təsirli ola bilər. Həvəssiz 
uĢağı müəyyən bir iĢdə iĢtirak etməyə məcbur etməməli, ancaq ona 
uĢağın fəaliyyətə qoĢulmazdan əvvəl ehtiyacı olduğu inamı yaratmaq 
üçün fərdi diqqət yetirmək son dərəcə mühümdür. XoĢa gələn hər hansı 
bir hərəkəti xüsusi mükafatlarla mükafatlandır, məsələn «Köməyinizə 
görə çox sağ olun. Siz nə yaxşı iş gördüyünüz».

Diqqəti nəticənin yox, məylərin üzərinə cəmləşdirin. Qüsurlu 
uĢaqlar üçün hər hansı hər iĢin, yaxud fəaliyyətin son nəticəsini 

---

152 
bilməkdən daha çox onun göstərdiyi səyləri qiymətləndirmək daha 
yaxĢıdır, məsələn, müəllim bu halda belə deyə bilər: «Bilsən, sənin bu 
hərəkətinin nə böyük faydası var!»
Aqressiv uĢaqda özünə nəzarət hissi çatıĢmır və o, sinif 
müəlliminin qarĢısında bir çox çətin problemlər yaradır. Bu tipli uĢağın 
davranıĢları çoxlu qeyri-standart vəziyyətlərin yaranmasına səbəb ola 
bilər. Aqressiv uĢaq nəzarəti və daxili məsuliyyəti təmin edən aydın 
qaydaların və strateji üsulların olmasını tələb edir. Müəllim də öz 
növbəsində aĢağıdakı strateji üsullardan istifadə edə bilər:

Səs-küy və vizual həyacanlanması məhdudlaşdırmaq. Sinifdə 
uĢaqlar üçün çox yüksək səs-küydən kənarda iĢləmək, yaxud digər 
fəaliyyətlə məĢğul olmaq üçün yerlər olmalıdır. Bəzi son dərəcə fəal 
uĢaqlar həm vizual, həm də eĢitmə baxımından ətrafdakı olaylardan 
yüksək səviyyədə həyəcanlanır və diqqətlərini cəmləĢdirmək üçün 
sakitlik axtarırlar. Digər son dərəcə fəal uĢaqlar isə daha artıq dərəcədə
səs-küydə iĢləməyi xoĢlayır, əks halda onların oyuna marağı itir.

Düzgün istiqamətin verilməsi. UĢaqlar onlardan müəllimin nə 
gözlədiyini anlamalıdırlar. Sinif otağındakı materiallar aydın Ģəkildə 
göstərilməli və yalnız onlar üçün müəyyən edilən yerlərdə 
qoyulmalıdırlar. Bəzi uĢaqlar onlar üçün təyin edilmiĢ yeri xoĢlayırlar. 
Sinif otağında hökm sürən qaydalar elan edilməli və anlaĢılmalıdır. 
Aqressiv davranıĢlar dərhal «ram edilməlidir». Bu zaman qısamüddətli 
«taym-autdan» istifadə et ki, yüksək dərəcəli həyəcanlanmanın qarĢısını 
ala biləsən.

Öz hərəkətlərinə nəzarət etmək istəyən uşaqlar üçün şərait yarat. 
UĢaqlar bir fərd kimi nəyə görərsəməsuliyyət daĢıdıqlarını hiss etdikdə, 
onların neqativ davranıĢları meydana çıxmır (Qlasser, 1969).

İş gününün yaradılması. UĢaqlar dəqiq iĢ günlü cədvəlinə malik 
olduqda, nəzərdə tutulan bir fəaliyyət növündən digərinə keçmə 
məqamında çətinlik çəkmirlər. Onlar günün axarını anlayır və buna 
müvafiq olaraq öz fəaliyyətlərini qururlar.
Qüsurlu uĢaqların müvafiq proqramlara daxil edilməsi 
müəllimdən və ya müəllim heyətindən daxiletmə proqramından uzun 
müddətə gözlənilən müsbət nəticəyə inamla baxmağı tələb edir. Bu 
halda onlar uĢağın inkiĢafı qayğısına qalmağı borc bilən digər 
mütəxəssis və agentliklərlə əməkdaĢlıq etməkdən çəkinməməli, o 
cümlədən bu qüsurları ətraflı Ģəkildə öyrənməli və aĢağıda sadalanan 
sinif təcrübəsinə əməl etməlidirlər. (Dunlop, 1977).

---

153 

UĢaqlar arasında fərqli cəhətlər haqqında açıq müzakirənin təĢkil 
edilməsi. 

Öyrənmə prosesinə diqqətin yönəldilməsi və bütün səy və 
bacarığın məhz real nəticələrin əldə edilməsinə istiqamətləndirilsin.

Hər bir uĢağın inkiĢafını dəyərləndirmək və planlaĢdırmaq üçün 
gündəlik vaxtını cədvəl üzrə bölmək.

Müstəqil Ģəkildə hərəkət etmək üçün uĢaqlara imkanların 
verilməsi.
 Bütün uĢaqlarda sosial davranıĢı inkiĢaf etdirmək məqsədilə 
birgə fəaliyyətin həvəsləndirilməsi. 
 Valideynlərin sinifdəki fəaliyyətə cəlb edilməsi.
Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, sosial və emosional ehtiyaclı 
uĢaqların sinfə daxil edilməsi iĢində uğurun əldə edilməsi üçün konkret 
bir formula mövcud deyildir. Həqiqətən də müəllimlər dərs dedikləri 
daxiletmə siniflərində uĢaqlara təlimi uğurlu Ģəkildə öyrətmək üçün 
fundamental vərdiĢ və strateji üsulları tətbiq etmək üçün ehtiyacına 
malikdirlər. Buraya daxildir: uĢağın valideynlərindən onun haqqında 
məlumatın əldə edilməsi; seçim aparmaq vasitəsilə təlim prosesi üçün 
əlveriĢli imkanların təmin edilməsi; hər bir uĢağın fərdi ehtiyaclarının 
ayrılıqda öyrənilməsi; hər ğir uĢağın fərdi tədris ehtiyaclarının müĢahidə 
edilməsi, 
müəyyənləĢdirilməsi 
və 
planlaĢdırılması 
və 
təlim 
komandasının bir üzvü kimi birlikdə iĢləmək.