Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

Sinfin danışığın anlaşılmasını asanlaşdıran təşkili 
AĢağıda verilən variantlar uĢaqların nitqi anlamaq və özlərinin 
ünsiyyət vərdiĢlərini qurmaq üzrə bacarıqlarını inkiĢaf etdirmək iĢində 
müəllimə yardım göstərəcəkdir: 

---

165 
 Hərəkətlərin təsvir edilməsi. Müəyyən tədris strategiyaları 
müəllimin öyrəncinin hərəkətlərini təsvir etməsindən daha çox dərəcədə 
məĢğul edir – «Mən səni hündür bir qala qurarkən gördüm». BaĢqa 
sözlə desək, bu halda hərəkət, yaxud əĢyaya ad verilir. Sadəcə hansı 
hadisənin baĢ verməsi təsvir edilir. Əsas anlayıĢları, məsələn Ģərait, 
yaxud hadisənin təsirini təkrar et. UĢağı cümlədə çatıĢmayın sözü yerinə 
qoymağa həvəsləndir. 
 Xəbəri çatdırdıqda, müvafiq sintaksis formanı modelləşdir. Əli 
deyir, «Bu körpə uşaq yatır». Vlad deyir. «Bəli, bu körpə uşaq yatır». 
Əli çoruĢur, «Harada Tina?» Vlad cavab verir. «Tina haradadır?», 
yaxud Əli deyir, «Yağış yağır?». Vlad cavab verir, «Gəlin Martindən 
soruşaq, yağış yağır?»
 Verbal rol oyununu və qeyri-verbal danıĢığı həvəsləndirmək. 
UĢağın dil vərdiĢlərini qavrama prosesində oyun zamanı iĢlədilən 
dialoqlar xüsusi həlledici əhəmiyyətə malikdir. «Körpə gedək yatmağa» 
və «Ata, get körpəni sakitləşdir» kimi cümlələr təkbaĢına, yaxud iki 
uĢaq bir yerdə oynayarkən xüsusi əhəmiyyət daĢıyır. Oyun zamanı uĢaq, 
əvvəlcə monoloq formasında bu funksiyanı yerinə yetirə bilər. BaĢqa bir 
uĢaqla oyun zamanı söhbətin aparılması çox çətin bir vəzifədir, burada 
müəllimin müdaxiləsi hökmən lazımdır, xüsusən o halda ki, sözügedən 
uĢaqda nitqin, yaxud dilin inkiĢafı baxımından geriləmə müĢahidə 
olunur.
UĢaqlar birgə oyunlarını inkiĢaf etdirdikcə, onların arasında 
müəyyən konfliktlər də yarana bilər, məsələn onlardan bəziləri hansı 
rolu bölüĢmək barədə razılığa gəlməyə bilərlər. UĢaqlar Ģifahi danıĢıq 
aparmaq bacarığına malikdirlərsə, müəllim burada sadəcə müĢahidəçi 
rolunu oynayır və onlara öz aralarındakı konflikti həll etmək imkanı 
yaradır. UĢaq söz iĢlətmək üçün heç bir cəhd göstərmirsə, müəllim sual 
verə bilər və mümkün yanaĢma metodunu göstərə bilər.

Uşağın aparıcı rolda olması üçün onun həvəsləndirilməsi. 
UĢaqla təkbaĢına oyun zamanı müəllim uĢağa imkan verməlidir ki, 
oyunu elə qursun ki, uĢağın bu vaxta kimi bu tipli oyunlarda yığdığı 
təcrübə Ģifahi münasibətin formalaĢmasına yardım göstərsin. VərdiĢin 
səviyyəsi oyunla bir səviyyədədirsə, uĢağa indicə etdiyi hərəkəti təkrar 
etdir. BaĢqa sözlə desək, müəllim uĢaqda aparıcı rol haqqında təsəvürü 
geniĢləndirmək üçün oyunda passiv iĢtirakçı rolunda çıxıĢ etməlidir.
 Ətraf mühitdə ünsiyyətin qarşısında duran maneələrə qarşı 
sayıq ol. Dinləmə, yaxud eĢitmə fəaliyyəti zamanı kənar səsləri 
məhdudlaĢdırmaq məqsədilə qapı və pəncərələri bağla. Xüsusi ehtiyaca 

---

166 
malik uĢağa elə bir yerdə əyləĢdir ki, o, viziual iĢarələri asanlıqla tuta 
bilsin. Musiqini dinləyərkən, uĢağın harada əyləĢməsinə xüsusi fikir ver. 
Nağıla qulaq asma zamanı bu uĢaq qrupun qarĢısında əyləĢməlidir.
 Açıq sonluqlu suallardan istifadə. Açıq sonluqlu suallar bir 
sözdən daha çox cavab verməyi tələb edir. Onlar danıĢığın alınmasına 
Ģərait yaradır. Açıq sonluqlu suallara nümunə kimi «Sən nağılın sonluğu 
barədə nə düĢünürsən?» kimi sualdır. Normal inkiĢaf yolu keçən azyaĢlı 
uĢaqlar sualı cavablandırarkən aĢağıdakı ardıcıllığa əməl edirlər: nə, 
kim, harada, niyə və nə vaxt.
 Dilin funksiyalarını uĢaqların dildən nəyə görə istifadə 
etməsinin vasitəsi kimi nəzərdən keçirilməsi. Dil bizim aramızda 
ünsiyyət vasitəsidir, bu bizim bilmək istədiyimiz hər hansı bir Ģeyi 
tapmağımızdır, digər Ģəxslərə cavab verməkdir və ictimai xarakterli 
hərəkətləri icra etməyimizdir. Burada müəllim uĢağın jestlərini, səs. 
Bəzən oxu vərdiĢləri və oxu strategiyaları anlayıĢları bir-birinə 
qarıĢdırılır. VərdiĢ dedikdə, sözlərin tanınması kimi xüsusiyyətlər 
nəzərdə tutulur. Bəzi vərdiĢlər avtomatik olsa da, digərləri belə deyildir. 
Məsələn, özünün hərf və səs üzrə malik olduğu biliyindən ona tanıĢ 
olmayan sözü açıqlamaq məqsədilə istifadə edən uĢaq müvafiq 
vərdiĢləri sınaqdan keçirir. Strategiyalar isə oxucunun öz məqsədini, 
məsələn hekayənin nə haqqında olmasının bilinməsi kimi məqsədini 
açıqlamaq qayəsinə malik olan planlardır. Oxu strategiyaları elastik, 
planlaĢdırılmıĢ və məqsədlidir. Gənc oxucular malik olduğu 
strategiylardan səmərəli Ģəkildə istifadə etməzdən qabaq müəyyən oxu 
aərdiĢləri malik olurlar.