Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

Dilə yəyələnməni asanlaşdıran təlim fəaliyyətləri
Dinləmə vərdiĢləri dilin həm Ģifahi, həm də qeyri-Ģifahi Ģəkildə 
ifadə edilməsi, yazı və oxu vərdiĢləri ayrı-ayrı Ģəkildə aĢılanan vərdiĢlər 

---

168 
kimi öyrədilməməlidir. Dil vərdiĢlərinin inkiĢaf etdirilməsində ən 
mühüm faktor uĢaqlara daha çox təcrübə aparmaq imkanlarının 
verilməsidir. UĢaqlar daimi və müəyyən əsasa malik təcrübəyə və 
özlərinin dil və ünsiyyət vərdiĢlərini inkiĢaf etdirmək üçün təkrarlamaya 
möhtacdırlar. Bu vərdiĢləri müdafiə etmək məqsədilə istifadə edilən hər 
hansı fəaliyyət növü, yaxud çalıĢma ən müxtəlif vəziyyətlərdə və ən 
müxtəlif səviyyələrdə, habelə müxtəlif dövrlərdə iĢlənməlidir. 
Müəllimin sual vermə texnikası uĢağın yüksək səviyyəli anlama 
qabiliyyətinə malik olması üçün əsasdır.
Reseptiv dilə şərait yaradılması 
Uşaqların başa düşə-düşə qulaq asmağa həvəsləndirilməsi.
 Əmin olun ki, qeyri-verbal dilinin mənası və niyyəti izah 
edilmiĢ və baĢa düĢülmüĢdür. Mənanın sizin tərəfinizdən Ģərh edilməsi 
vasitəsilə bunu icra edin.
 UĢaqların mənanı digərlərinə çatdırması məqsədilə, qeyri-verbal 
dildən istifadə etdikləri zaman oyun təĢkil et – məsələn, belə bir 
pantomimdən istifadə et: «Təsəvvür edin ki, biz döşəməni silirik».
 Əmin olun ki, verdiyiniz təlimat baĢa düĢülüb, uĢaqdan bu 
göstəriĢi təkrarlamağı xahiĢ et, yaxud belə bir informasiyanı çatdır: 
«Mən indicə dedim ki, biz… gedəcəyik. Biz hara gedəcəyik?» 
 Əhvalat danıĢıldığı zaman, elə indicə nəyin oxunduğunu 
yoxlamaq məqsədilə müxtəlif məqamlarda əl saxlayın. 
 Əhvalat boyu uĢağın verilən məlumatı, yaxud anlayıĢı 
izləməsinə əmin olmaq üçün sual vermə texnikasından istifadə et.
 ƏlveriĢli əhvalatları elə Ģəkildə oxu və yenidən oxu ki, uĢaq 
müvafiq növbəti mərhələdə onu daha yaxĢı anlasın. Hər hansı bir Ģeri 
oxuyun və uĢaqlıqdan xahiĢ edin ki, gözlərini yumsunlar və zehinlərində 
Ģeri müvafiq Ģəkillər üzrə təsvir etsinlər.
Oxuyub qurtardıqdan sonra onlardan gözlərini açmağı xahiĢ et və 
uĢaqların təsvir etdikləri Ģəkillər barədə söhbət aç. 
UĢaqlara verilən Ģifahi informasiyaya müvafiq reaksiya göstərmək 
iĢində kömək et.
 Verilən göstəriĢlərə əməl etməkdə çətinlik çəkən uĢaq üçün 
həmin göstəriĢin yalnız bir hissəsini izah etməkdə sözünə baĢla, məsələn 
«Mavi topu mənə ver», yaxud «Kitabı dolaba qoy». Sonra müvafiq 
göstəriĢin növbəti hissəsinə keç. Ģübhəsiz ki, siz hər dəfə göstəriĢin 
təkrar olunmasını tələb etməlisiniz.

---

169 
 Bu göstəriĢləri mahnı Ģəklində oxu və mümkünsə, sözlərə uyğun 
gələn hərəkətləri icra et.
 UĢaqdan yanındakı o biri uĢağa göstəriĢ verməyi xahiĢ et.
 UĢaq yerinə düĢməyən, yaxud mövzu ilə əlaqədar olmayan sual 
verdikdə, bu sualın yerinə düĢüb düĢməməyini onun özündən soruĢ. 
«Biz fermadakı heyvanların şəklinə baxırıq. Sənin ay haqqında sualın 
bununla bağlıdır?» Bəzən uĢağın sualı onun təsəvvüründəki elə bir 
detalla bağlı olur ki, bu müəllimə aydın olmur. Digər təsadüflərdə isə, 
sual doğrudan da yerinə düĢmür və siz fürsətdən istifadə edərək, əlveriĢl 
bir məqam düĢdükdə, uĢağa daha ətraflı suallar verə bilərsiniz.
 Müəyyən bir iĢi etmək məqsədilə 3-5 pilləli göstəriĢlər verin. 
Bu məqsədlə bütün materialları hazırlayın və uĢaqdan hər bir mərhələ 
üzrə müvafiq göstəriĢlərə əməl etməyi xahiĢ edin.
 UĢaqla yanaĢı əyləĢin, onun qarĢısında Ģəkilli kitab olsun. 
Əvvəlcə səhifədə verilənlər barədə danıĢ, sonra isə əĢyadakı Ģəkillərin 
adını xatırladın. Siz bir-bir əĢyaların adını çəkməli və uĢaqdan onu 
tapmağı tələb etməlisiniz, yaxud hər hansı bir əĢyaya iĢarə etməklə, 
uĢaqdan onun adını çəkməyi xahiĢ etmələsiniz.
 Bir uĢaqla, yaxud kisik bir qrupda «Simon deyir» oyunu 
oynayın. Qaydalar aĢağıdakılardır: uĢağa göstəriĢ verin. UĢaqlar yalnız o 
halda diqqətlə qulaq asır və əmri yerinə yetirirlər ki, «Simon deyir» 
sözləri eĢidilsin. Məsələn, «Simon deyir ki, ayağına toxun» o deməkdir 
ki, buna qulaq asan uĢaqlar belə etməlidirlər. Simon deyir sözləri ildə 
müĢayiət olunan üç, yaxud dörd belə əmrdən sonra müəllim «Əl çalın» 
əmrini verməlidir. Bu əmr sehrli sözlərlə müĢayiət olunmur və bu halda 
uĢaqlar heç nə etmirlər. Bu, əyləncəli öyrətmə oyunu olduğu üçün 
səhvlərə yol verən uĢaqları kənarlaĢdırmayın. 
Uşaqların adəti şifahi mətni tanımalarına kömək edin.
 Qeyri-verbal siqnallar üçün qənaətbəxĢ izahatın, göstəriĢ, yaxud 
təkrarın yerinə yetirilməsinə əmin olun. Hər hansı mahnının, yaxud 
Ģerin mətnini nəzərdən keçirmək üçün bəzi uĢaqlara əlavə vaxt ayırmaq 
lazımdır.
 UĢaqların mahnı, yaxud Ģerdəki hər bir sətrin axırıncı sözünü 
təkrarlamasına nail olun.
 Bu zaman səsiniz və əllərinizlə müvafiq ritmi yaradan.
 Tərkibində qafiyələr, alliterasiya olan himn, Ģer, barmaq oyunu 
və mahnılara uĢaqların qulaq asmasını təmin edin. Bütün bu proses 
zamanı oyundan alınan sevincin bölüĢdürülməsi çox vacib məsələlərdən 

---

170 
biridir. Nəyisə oxuduğumuz zaman bunu hərəkətlərinizlə canlandırmağa 
çalıĢın və bu zaman uĢaqlar da sizi təqlid edəcəklər.
 Cümlələr daxilindəki sözlərə və sözlər daxilindəki səslərə 
uĢağın diqqətini cəlb etməklə, söz oyununu təkrar-təkrar həyata keçirin. 
Məsələn, müəllim soruĢa bilər ki, «Siz bütün qafiyələnən sözləri 
eĢidirsinizmi?» 
 Səhər görüĢündə məlum olan sözlərdəki baĢlanğıc səsləri 
buraxmaqla kiçik bir məlumatı yazın. Məsələn, «Sabahınız xeyir, - 
ğlanlar və ızlar» müəllim bu yolla verilən məlumatda ayrı-ayrı sözləri 
də buraxa bilər.
 Sinifdə «Söz lövhəsini» elə Ģəkildə təĢkil etmək olar ki, onlar 
səhər görüĢündə istifadə edildikdə, asanlıqla bərpa edilə bilsinlər.