Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

nah Vaqif yeni bir dövr açmışdır. Vaqifin bu sahədəki fəaliyyəti 
aşağıdakı cəhətdən özünü göstərir: 
1.M.P.Vaqif özündən əvvəlki dil ənənələrini, xüsusən Füzuli 
irsini davam etdirmişdir. 
2.Dilin xəlqiliyini əsas tutaraq dilimizdəki ərəb və fars söz-
lərinə qarşı mübarizə aparmış, öz əsərlərində xalis Azərbaycan 
sözlərinə daha çox yer vermiş və yazılı ədəbi dilimizin şifahi dilə 
daha da yaxınlaşmasına nail olmuşdur. Elə buna görədir ki, şairin 
yazdığı şeirlərdən əksəriyyətinin dili tamamilə aydın və sadədir. 
Bunları oxuduqda canlı Azərbaycan dilinin ruhu, ahəngi və 
gözəlliyi çox aydın şəkildə hiss olunur. 
3.Vaqif qoşma üslubunun formalaşmasında və inkişafında xü-
susi rol oynamışdır. Onun qələminin qüdrəti sayəsində XVIII 
əsrdə qoşma üslubu bədii üslublar sisteminin zirvəsinə ucalmışdır. 
Bu dövrdə Vaqiflə bərabər Molla Vəli Vidadinin də ədəbi 
dilimizin inkişafında rolu az olmamışdır. 
XIX əsr Azərbaycan ədəbi dilinin sabitləşməsi dövrüdür. Bu 
dövr öz xüsusiyyətləri ilə digər əsrlərdən əsaslı surətdə fərqlənir. 
Belə ki, həmin dövrdə kapitalizmin inkişafı, Azərbaycanın digər 
ölkə və xalqlarla mədəni əlaqələrinin yaranması və s. dilimizin 
inkişafına da müsbət təsir göstərmiş, Azərbaycan ümumxalq dili 
inkişaf edərək milli ədəbi dilə çevrilmişdir. 

---

 
32 
XIX əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin sabitləşməsi və inkişaf 
etməsində M.F.Axundovu xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. 
M.F.Axundov bütün fəaliyyəti boyu Azərbaycan dilinin milli 
müstəqilliyini qorumuş və onun inkişafı uğrunda ciddi mübarizə 
aparmışdır. Dil sahəsində M.F.Axundovun fəaliyyəti çoxcəhət-
lidir. O, dilin elə bir sahəsi, elə bir mühüm məsələsi yoxdur ki, 
ondan bəhs etməmiş olsun; belə ki ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi 
sahəsində, orfoqrafiya məsələlərinin qaydaya salınmasında, ədəbi 
dilin terminlərlə zənginləşməsində M.F.Axundovun çox böyük 
və xüsusi xidmətləri olmuşdur; o ilk dəfə olaraq dildə dram 
üslubunun əsasını qoymuşdur. 
M.F.Axundov, hər şeydən əvvəl, ədəbi dilin xalqa daha yaxın 
olmasına, ondan hamının asanlıqla istifadə edə bilməsinə xüsusi 
fikir verirdi. O, dili həqiqi mənada xəlqiləşdirməyə çalışırdı. Bu 
məqsədlə o, ədəbi dil haqqında bir sıra nəzəri fikirlər irəli sürmüş 
və həmin fikirlərini öz yaradıcılıq fəaliyyətində əməli surətdə 
həyata keçirməyə nail olmuşdur. Onun komediyalarının dili bunu 
aydın surətdə sübut edir. Ədəbi dilimizin xəlqiliyi, sadəliyi, saflığı 
uğrunda M.F.Axundovun apardığı mübarizəni onun xələfləri olan 
N.B.Vəzirov, H.B.Zərdabi kimi maarifçilər davam etdirmişlər. 
Məlumdur ki, ədəbi dilin lüğət tərkibinin, üslublarının inki-
şafında orfoqrafik və digər ədəbi normalarının səlisləşməsində, 
sabitləşməsində mətbuat xüsusi rol oynayır. Bu cəhətdən ədəbi 
dilimizin inkişafında 1875-ci ildə nəşrə başlayan ―Əkinçi‖ qə-
zetinin böyük rolu olmuşdur. Həmin qəzetin vasitəsilə müxtəlif 
sahələrə dair bir sıra yeni-yeni terminlər ədəbi dilimizə daxil 
olmuş və onun lüğət tərkibini daha da zənginləşdirmişdir. 
―Əkinçi‖ qəzetində müxtəlif üslublarda dərc edilən məqalələr 
ədəbi dilimizin, eyni zamanda, üslublarının inkişafına da təsir 
göstərmişdir. Bütün bu məsələlərdə qəzetin redaktoru H.B.Zərda-
binin böyük xidməti olmuşdur. O, dil məsələsini də qəzetinin 
ümumi məqsədindən kənarda qoymamışdır. 

---

 
33 
XX əsrdə Azərbaycan ədəbi dili öz inkişafının çox mürəkkəb 
bir dövrünə qədəm qoyur. Bu dövrdə dilimizə qarşı hücumlar 
daha da qüvvətlənmişdi. Burjua millətçiləri, pantürkistlər 
Azərbaycan dilinə qarşı həyasızcasına hücum çəkir, bu dili hər 
vasitə ilə pisləməyə, onu sıradan çıxarmağa çalışırdılar. Dövrün 
qabaqcıl adamları doğma dilimizi hər addımda müdafiə edir və 
onun inkişafına mane olanlara müntəzəm və ciddi mübarizə 
aparırdılar. Belə şəxsiyyətlərdən biri C.Məmmədquluzadə idi. 
C.Məmmədquluzadə ədəbi dilimizin inkişafında həm nəzəri, 
həm də əməli cəhətdən fəaliyyət göstərirdi. Onu həmişə dilin 
təmizliyi, saflığı düşündürür və buna görə də dildə lüzumsuz 
olaraq ərəb və fars sözləri işlədilməsinə qarşı ciddi mübarizə 
edirdi O deyirdi: ―Bəzi yazıçılar dilimizdə olan sözləri dəyiş-
dirirlər, habelə Azərbaycan dilinin tərkiblərini və qanunlarını 
kənara qoyub, fars və ərəb tərkibləri qanunlarını işlədirdilər. 
Hələ ―pədər‖, ―madər‖, ―nan‖ kimi sözlər səhldir, ərəb və fars 
dilindən elə bir xoruz səsi eşitməyən kəlmələr və ibarələr lü-
zumsuz yerə işlədirdilər ki, dəxi onları ərəb və farsca az savad-
lılar oxuyub başa düşmür və bu icad etdikləri qatış –bulaş dilin 
adını ədəbi dil qoyub, açıq ana dilini çoban dili adlandırdılar...‖  
C.Məmmədquluzadə öz bədii yaradıcılığı ilə bərabər, redak-
toru olduğu ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının vasitəsi ilə dilimizin 
inkişafı tarixində böyük fəaliyyət göstərmişdir.
―Molla Nəsrəddin‖ jurnalı: a) Azərbaycan dilinin milli müs-
təqilliyi, orijinallığının mühafizə olunmasında və b) ədəbi dilimi-
zin daha da sadələşdirilməsində, onun şifahi danışığa yaxınlaş-
masında xüsusi rol oynamışdır. 
XX əsrin əvvəllərində mürtəce fikirli millətçilər digər mənfi 
ideyaları ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafına da mane 
olmaq üçün öz mətbuatlarını yaratmışlar. Millətçilərin 1906-cı 
ildə nəşrinə başladığı ―Füyuzat‖ jurnalının əsas məqsədlərindən 
biri Azərbaycan dilinin müstəqilliyini inkar etmək, onu os-

---

 
34 
manlılaşdırmaqdan ibarət idi. Buna görə idi ki, həmin jurnal 
osmanlı dilində, həm də çətin ərəb və fars sözləri ilə dolu olan 
dolaşıq və anlaşılmaz bir dildə dərc olunurdu. 
Eyni ildən, yəni 1906-cı ildən nəşr olunan demokratik 
―Molla Nəsrəddin‖ jurnalı həmin mürtəce xarakterli jurnalın 
tamamilə əksinə bir istiqamət və mövqe tuturdu. Bu jurnalın 
məqsədi xalqın mənafeyinə xidmət etmək, o cumlədən dilimizi 
qorumaq və inkişaf etdirməkdən ibarət idi. 
―Molla Nəsrəddin‖ jurnalı xalqın başa düşəcəyi dildə yaz-
mağı özü üçün yeganə prinsip qəbul etmişdi. Jurnal 1913-cü ildə 
nəşrə başlayan və ―Füyuzat‖ın ideyasını davam etdirməyə çalışan 
―Şəlalə‖nin də dilini tənqid edərək onun nöqsanlı olduğunu gös-
tərirdi,
XX əsrin əvvəllərində ədəbi dilimizin inkişafında, onun daha 
da püxtələşməsində və sadələşməsində M.Ə.Sabirin, Ə.Haqver-
diyev və başqalarının da xüsusi rolu olmuşdur. Sovet dövründə 
Azərbaycan ədəbi dilinin nə qədər sürətlə və hərtərəfli inkişaf 
etməsini aşağıdakılarla səciyyələndirmək olar:
a) ədəbi dilimizin lüğət tərkibi yeni-yeni sözlərlə zənginləş-
mişdir; 
b) bütün elm sahələrinə aid saysız-hesabsız terminlər yara-
dılmışdır; 
c) ədəbi dilimiz xalqa daha da yaxınlaşdırılmışdır; 
d) yazımız asan və mükəmməl əlifba əsasında qurulmuşdur; 
e) dilimizin orfoqrafiyası elmi əsaslar üzərində qurulmuş və 
onun normaları qaydaya salınmışdır; 
f) dilimizin qrammatik quruluşu daha da təkmilləşmiş və 
zənginləşmişdir; 
g) ədəbi dilimiz ifadə tərzi cəhətdən daha da zənginləşmiş və 
müxtəlif üslublar meydana çıxmışdır. 

---