Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

 
35 
Müasir Azərbaycan danıĢıq dili və onun xüsusiyyətləri 
 
Ədəbi dilə aid olmayan ünsiyyət formalarının cəmi danışıq di-
li adlanır. Danışıq dilinə eyni zamanda qeyri-ədəbi dil də deyilir. 
Danışıq dilinin də ictimai həyatda xüsusi rolu vardır. Belə ki, 
bu dil xalqımızın əsasən ədəbi dili bilməyən və yaxud az bilən 
təbəqəsinə xidmət etdi. Danışıq dilinin rolu bununla məhdud-
laşmır. Şifahi ünsiyyətdə ondan savadlı adamlar da istifadə 
edirlər. 
Danışıq dilinin özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri vardır ki, 
həmin xüsusiyyətlər onu ədəbi dildən fərqləndirir: 
1)danışıq dili xalqın mədəni tələblərini ödəmir, lakin ədəbi 
dil bütün mədəni tələblərin ödənilməsinə kömək edir; 
2)danışıq dilinin yazılı forması yoxdur. Ədəbi dil isə yazı 
ənənələri ilə sıx bağlıdır; 
3)ədəbi dilin bütün milli dil vasitələri hamı üçün eynidir. 
Lakin danışıq dilinə aid bəzi dialekt sözləri və formaları isə 
cəmiyyətin ancaq məhdud bir hissəsinə məxsusdur;
4)danışıq dili ədəbi dilə nisbətən çox mühafizəçi olur. Bu-
rada dilin arxaikləşmiş ünsürləri mühafizə olunub uzun zaman 
saxlanıla bilir; 
5)ədəbi dil müəyyən normalara əsaslandığı halda, danışıq dili 
qeyri-normativdir. Buna görə də danışıq dili fonetik və orfoepik, 
leksik və frazeoloji, morfoloji və sintaktik əlamətlərinə əsasən ədə-
bi dildən fərqlənir. Bunu aşağıdakı müqayisələrdə aydın görmək 
olur: 
Ədəbi dildə 
DanıĢıq dilində 
F o n e t i k c ə h ə t d ə n 
Stəkan 
istəkan 
Orada 
orda 
Rəf 
irəf 

---

 
36 
O r f o e p i k c ə h ə t d ə n 
Professor 
prafessor 
Uçdu 
uşdu 
Sünbül 
sümbül 
L e s i k c ə h ə t d ə n 
Tez 
becid 
Yelpənək 
xiyar 
Qarğıdalı 
peyğəmbəri, kəbə 
Q r a m m a t i k c ə h ə t d ə n 
Almaram 
almanam (Şamaxı) 
Alır 
alatdı (Quba) 
Danışıq dilinin qrammatik xüsusiyyətləri öz sərbəstliyi ilə 
ədəbi dildən az-çox fərqlənir. Bu fərqlər sözlərin sırasında, cüm-
lələrin quruluşunda və s.özünü göstərir. 
Ədəbi dilin şifahi forması ilə danışıq dili bir-birinə çox 
yaxındır. Buna görə də ədəbi dilin şifahi formasına aid normaları 
təyin etmək, dəqiq müəyyənləşdirmək çox zaman çətin olur. Bu 
çətinlik şifahi ədəbi dillə danışıq dilinin bir-birinə çox yaxın və 
həm də hər ikisinin hərəki olmalarından irəli gəlir. 
Danışıq dili ilə ədəbi dil arasındakı fərqlər get-gedə aradan 
qalxır və bunlar bir-birinə qovuşur. Şübhəsiz ki, müəyyən vaxt-
dan sonra bu fərqlər tamamilə silinəcəkdir. 
Azərbaycan danışıq dili öz xarakterinə görə vahid deyildir. 
Bu cəhətdən danışıq dili tərkibinə görə iki qola ayırmaq olar: a) 
sadə danışıq, b) dialekt və şivələr olar. 
Sadə danışığı hamı başa düşür. Lakin dialekt və şivəyə aid 
ünsürlər hamı tərəfindən eyni şəkildə anlaşılmır. 

---