Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

Sinonimlər 
 
Yazılışı və deyilişi müxtəlif olan, lakin eyni və ya yaxın 
mənaları bildirən sözlərə sinonimlər deyilir. Məsələn: gözəl-

---

 
72 
göyçək, mehriban-səmimi, yandırmaq-alışdırmaq, ürək-könül və 
s. Bəzi sinonimlər istənilən məqamda bir-birini əvəz edə bilir: 
eynək-çeşmək-gözlük. Bəzi sinonimlər isə yaxın mənaları ifadə 
edirlər, onların bir-birini tam əvəz etməsi həmişə mümkün olmur. 
Məsələn, gözəl fikir demək olar, amma göyçək fikir demək 
düzgün deyil. Halbuki bu sözlər sinonimlərdir. 
Sinonim cütlər eyni nitq hisssəsinə aid olurlar. Danışıq 
zamanı üslubi effekt və səlislik yaratmaq, lüzumsuz təkrarlara 
yol verməmək, fikrin daha təsirli, ifadəli və dəqiq ifadə edilməsi 
məqsədilə rəngarəng sinonimlərdən istifadə olunur ki, onlar 
nitqin təsir gücünü artırır, emosionallıq və ekspressivlik yaradır 
ki, onlar incə məqamları ifadə etmək üçün geniş və rəngarəng 
üslubi imkanlara malikdir. Danışan fikir və hisslərini daha dəqiq 
ifadə etmək üçün sinonim cərgəyə məxsus lazımi sözü yerində 
elə işlədir ki, bu, nitqdə dəqiqliyi yaradır, eyni zamanda ahəng-
darlığı təmin edir. 
Leksik vasitələrdən, o cümlədən sinonimlərdən istifadə 
şifahi nitqə bir növ yaradıcı xarakter verir. Natiqlər, müəllimlər 
və başqaları hərə öz bacarığı, nitq tutumu və lüğət ehtiyatının 
səviyyəsi dairəsində sinonimlər işlətməyə çalışırlar. Sinonimlər 
vasitəsilə yaranan rəngarənglik nitqi maraqlı edir, dinləyicilər 
belə danışıq tərzini rəğbətlə qarşılayırlar. Dilimizin leksikası si-
nonimlik baxımından olduqca zəngindir: qoçaq, igid, cəsur, qorx-
maz, qəhrəman; güc, qüvvə, taqət; el, vətən, diyar, yurd, oba, 
ocaq; keçid, aşırım; dünya, aləm, cahan, kainat; üz, sifət, bəniz, 
camal, surət; xoşbəxtlik, səadət; iftixar, qürur; söz, deyim; 
gələcək, istiqbal; ayrılıq, hicran; incə, zərif, nəfis, lətif; tək, 
tənha; od, atəş; səs, səda, avaz və s. 
Nümunələrdən göründüyü kimi, sinonim cərgələri əmələ gə-
tirən komponentlərin hər biri öz semantik dairəsinə görə digər-
lərindən fərqləndiyi üçün mənaca tam üst-üstə düşmür. Onların 

---

 
73 
hər biri həmin cərgədəki əsas sözü müəyyən cəhətdən aydın-
laşdırır, dəqiqləşdirir. 
Nitqdə sinonimlərdən aşağıdakı məqsədlərlə istifadə olunur:
a) nəzərdə tutulmuş fikrin daha təsirli, emosional, dəqiq və 
incə məna çalarında dinləyiciyə çatdırılması;
b)məzmundan asılı olaraq müəyyən məna koloriti (məsələn, 
komiklik, liriklik və s.) yaratmaq;
c) nitqin etik normalarını gözləmək, dil vahidlərindən ictimai 
nəzakət qaydalarına uyğun istifadə etmək, kobud, qaba, eyibli 
sözlərin (vulqarizmlərin) işlənməsinə yol verməmək;
ç) nitqdə lüzumsuz təkrarlardan qaçmaq;
Sinonim vasitələrdən istifadə natiqlik sənətində xüsusi əhə-
miyyət kəsb edir. Müşahidələr göstərir ki, kifayət qədər söz ehti-
yatına malik olan, sözləri yerində işlətməyi bacaran şəxsin nitqi 
aydın, cazibədar və təsirli olur.
Dilin sinonimik imkanları, üslubi funksiyalarını yaxşı mə-
nimsəyən natiq nəzərdə tutduğu fikri dinləyiciyə çatdırmaq üçün 
söz seçməkdə çətinlik çəkmir, zəngin, emosional və ekspressiv 
ifadə vasitələrindən bacarıqla istifadə edə bilir ki, bu da nitqin 
təsir gücünü artırır. Natiq öz danışığında (eləcə də yazısında) 
leksik sinonimlərlə yanaşı, sinonim frazeoloji vahidlərdən də 
istifadə etməyi bacarmalıdır. Məsələn: dili dolaşmaq – dili topuq 
vurmaq, gözə gəlmək – göz dəymək, evinə od vurmaq –külünü 
göyə sovurmaq, rəhmətə getmək – dünyasını dəyişmək, hör-
mətdən düşmək – nüfuzunu itirmək və s. sinonim frazeoloji 
vahidlər nitqin emosionallığını, təsir gücünü, ifadəliliyini artırır, 
onun xəlqiliyini təmin edir.