Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

 
174 
əməl etməkdir. 
Mövzu 8: Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliliyi. 
Nitq mədəniyyətinin (yaxud yüksək mədəni səviyyəli nitqin) 
əsas şərtləri bunlardır: nitqin düzgünlüyü, nitqin dəqiqliyi və 
nitqin ifadəliliyi. 
Nitqin düzgünlüyü dedikdə dilin fonetik, leksik və qram-
matik qayda-qanunlarına əməl etmək nəzərdə tutulur. Məsələn, 
―öyə getmək‖ düzgün deyil. Burada dilin fonetik (orfoepik) 
qaydası pozulmuşdur. Bu ifadəni ―evə getmək‖ kimi dedikdə nitq 
düzgündür. 
Nitqin dəqiqliyi dedikdə fikrin ifadəsi üçün birbaşa tələb 
olunan sözün, ifadənin və ya cümlənin seçilməsi nəzərdə tutulur. 
Məsələn, ―Uşaq dərsdən gəlir‖ – cümləsi düzgündür, ancaq də-
qiq deyil. ―Uşaq məktəbdən gəlir‖ – cümləsi isə həm düzgündür, 
həm də dəqiqdir. 
Yaxud mal sürüsü, at sürüsü düzgündür, ancaq naxır, ilxı 
düzgün olmaqla yanaşı, həm də dəqiqdir. 
Nitqin ifadəliliyi isə üslub baxımından ən uğurlu bədii dil 
vahidinin işlədilməsi deməkdir. 
Nitqin ifadəliliyini nitqin dəqiqliyindən fərqləndirmək o 
qədər də asan deyil. 
Məsələn, ―O, klassik ədəbiyyatı çox sevir‖ cümləsi düzgün 
və dəqiqdir, lakin ifadəli deyil. ―O, klassik ədəbiyyatın vur-
ğunudur‖ cümləsi isə düzgün və dəqiq olmaqla yanaşı, həm də 
ifadəlidir. 
Yaxud: ―Bizim eşqimiz xalq arasında məşhurdur‖ da demək 
olar, ―Bizim eĢqimiz dillərə düĢüb‖ də. Ancaq Səməd Vurğun 
daha gözəl (ifadəli) deyib: ―Bizim eşqimiz bir el nağılıdır‖. 
Nitqin düzgünlüyünə hamı əməl etməlidir, nitqin dəqiqliyinə 
isə hamı əməl etməyə çalışmalıdır. Nitqin ifadəliliyi isə daha çox 
şair və yazıçılara məxsusdur. 

---

 
175 
Mövzu 9: Azərbaycan ədəbi dili. Nitq normaları. 
Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksik, morfoloji və 
sintaktik normalar əsasında fəaliyyət göstərən formasıdır. 
Ədəbi dil – milli dilin müəyyən qayda-qanunlara tabe olan və 
xalqın nümunəvi ünsiyyətinə xidmət edən nitq formasıdır. Başqa 
sözlə desək, ədəbi dil milli dilin müəyyən normalar sisteminə ma-
lik olan ən yüksək formasıdır. Ədəbi dil dialektdən fərqlənir. 
Ədəbi dil bütün üslubların sistemidir. Ədəbi dilimizin bütün 
üslubları öz dolğunluğu ilə seçilir. Xalqımızın elmi-mədəni yük-
səlişi ilə, müasir dünya mədəniyyətinə yaxınlaşma və inteq-
rasiyası ilə ədəbi dilimizdə elmi-kütləvi üslub deyilən bir üslub 
formalaşır. 
Tarixən başqa üslublarla müqayisədə nisbətən zəif olan 
rəsmi üslubumuz indi müstəqil dövlətçiliyimizlə bağlı, bütün 
rəsmi dairələrdə mütləq və məcburi işlənməsi ilə şərtlənərək daha 
da kamilləşmişdir. Bu gün Azərbaycan dili Azərbaycan Respub-
likasının dövlət dilidir. Bu həm ədəbi dilimizin, həm də bütün 
üslubların sürətli inkişafı üçün təminat yaradır. 
Ədəbi dilin tabe olduğu qayda-qanunlar sisteminə nitq nor-
maları deyilir. 
Norma sözün fonetik (səs) tərkibinin, leksik mənasının və 
cümlənin qrammatik quruluşunun hamı tərəfindən qəbul olunan 
şəkildə fəaliyyətinə deyilir. 
Ədəbi dil iki şəkildə özünü göstərir: şifahi ədəbi dil, yazılı 
ədəbi dil. 
Şifahi ədəbi dil səslənən ədəbi dildir.Şifahi ədəbi dil əlifba, 
yazı yaranmamışdan qabaq xalq yaradıcılığının dili kimi işlən-
mişdir. Ədəbi dilin bu forması orfoepik normalara tabe olur. 
Nitq, çıxış və məruzələr şıfahi ədəbi dil normalarına aiddir. Döv-
rümüzdə ədəbi dilin şifahi forması radio, televiziya dilinin 
hesabına daha da genişlənmişdir.Yazılı ədəbi dil yazılan dildir, 
orfoqrafik normalara tabe olur. Yazılı ədəbi dilin ilk nümunələri 

---

 
176 
dövlət sənədlərinin, dövlət başçılarının məktublarının və bədii 
əsərlərin dili olmuşdur. Mədəni inkişafın yüksəlməsi ilə yazılı 
ədəbi dilin dairəsi daha da genişlənmişdir. 
Bu gün bədii əsərlərlə yanaşı, qəzet və jurnalların, elmi və 
publisist kitabların, reklamların, müxtəlif məzmunlu plakatların 
da dili yazılı ədəbi dil nümunəsidir.