Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

Dissimilyasiya 
 
Sözdəki eynicinsli səslərin birinin digərinə təsir edərək onu 
başqa səsə çevirməsinə dissimilyasiya deyilir. Məsələn, sararmaq 
və qararmaq sözlərinə nəzər yetirək. 
Çəmənlər, bağçalar, bağlar sararsa,
Fəzalar dönərək sular qararsa,
Hər şeyi bir ölüm qorxusu sarsa 
Əyilməm bir daha.... bir həvəs məni.... 
(S.Vurğun) 
Bu misalda sararsa və qararsa sözləri sarı və qara sözlərinə - 

---

 
42 
raq şəkilçisi artırılmaqla düzəldilmişdir. 
Lakin sonradan həm sararmaq, həm də qararmaq sözlərin-
dəki birinci r səsi ikinci r səsinə təsir edərək onu l səsin çevirmiş 
və buna əsasən də hazırda həmin sözlər saralmaq, qaralmaq 
formasında deyilir. 
Azərbaycan dilindəki dissimilyasiya hadisəsi öz istiqamətinə 
və sözdəki yerinə görə irəli və geri, yaxın və uzaq olur. 
Sözdəki qonşu səslərin bir-birinə təsiri nəticəsində yaranan 
dissimilyasiyaya yaxın dissimilyasiya deyilir. Məsələn, hammal 
sözündəki birinci m səsi ―qonşusu‖ olan ikinci m səsinə təsir 
edib, onu b səsinə çevirir. Buna görə də həmin söz hammal yox, 
hambal formasında tələffüz olunur.
Səsartımı 
 
Azərbaycan dilinin təbiətinə görə sözdə iki sait, yaxud eyni 
hecada iki və daha artıq samit yanaşı işlənmir.Buna görə də sonu 
saitlə bitən sözlərə saitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda iki sait 
arasına müəyyən bir samit artırılır ki, buna da səsartımı deyilir. 
Azərbaycan ədəbi dilində sözlərə artırılan samitlər bunlardır: 
n, y, s. Bir neçə misal göstərək: 
y səsinə aid: su + (y)u, işlə + (y)ən, gözlə + (y)ən və s. 
S səsinə aid: başçı + (s)ı, əmi +(s)i, nənə +(s)i və s. 
N səsinə aid: Əli +(n)i, Vəli + (n)i və s. 
Ədəbi dildə ancaq samitlərin artırılmasına təsadüf edildiyi 
halda, danışıq dilində sözlərə saitlərin də artırılması geniş 
yayılmışdır. Ümumiyyətlə, dialekt və şivələrlə sözün əvvəlinə səs 
artırılmasına alınma sözlərdə daha çox təsadüf edilir.Bu, əsasən 2 
halda özünü göstərir. 
1) R səsi ilə başlanan sözlərdə. Məsələn: 
Rza əvəzinə İrza,
Rayon əvəzinə İrayon və s. 

---

 
43 
2) Qoşa kar samitlə başlanan sözlərdə. Məsələn: 
Şkaf əvəzinə İşkaf,
Rast əvəzinə İrast və s. 
Ümumiyyətlə, alınma sözlərin dilimizə uyğunlaşdırılmasında 
səsartımı hadisəsinin də xüsusi rolu vardır.Belə ki, dilimizdəki 
bir qrup sözlər, o cümlədən şəhər, fikir, isim kimi söz qrupları 
mənbə dildə şəhr, fikr, ism formasında olduğu halda, bizimdildə 
işlənərkən onlara i saiti artırılmış və beləliklə də, həmin sözlər 
Azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır.