Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

Ritorika və fiziologiya 
 
Məlumdur ki, şifahi nitq səsli dildir. Burada səsin böyük rolu 
vardır. Ritorun səs telləri (bütövlükdə səs cihazı) sağlam olma-
lıdır. Nə qədər gözəl sözlər işlədirsə işlətsin, səsi xırıltılı, dili pəl-
tək olan natiq heç bir uğur qazana bilməz. 
Fizioloji qüsur olaraq kəkələmək də nitqi eybəcərliyinə 
gətirib çıxarır. 
Danışıq səslərinin düzgün tələffüzü, orfoepiya qaydalarına 
riayət etmək nitqi gözəlləşdirən amillərdən biridir. Bəzən elə 
adamlara rast gəlmək olur ki, nitq axını prosesində sanki 
ilişmələr baş verir. Buna görə də istər-istəməz danışanın nitqi 
qırılır. Bu, həm onun özünə, həm də dinləyiciyə pis təsir edir. 
Nitqin fizioloji qüsurlarını aradan qaldırmaq üçün Loqopediya 
adlanan elm sahəsi mövcuddur (loqos – yunanca söz, pediya -
təlim deməkdir). Əgər nitqi qüsurlu uşağın eşitmə qabiliyyəti 
varsa, onun nitq qüsurlarını aradan qaldırmaq mümkündür. 
Eşitmə qabiliyyəti də nitqin bəlağətli alınmasında əhəmiyyətli 
rol oynayır. Əgər, ritorun özü zəif eşidirsə, o, qışqıra-qişqıra 
danışacaq. Onda bəlağətli nitqin keyfiyyətlərindən biri aradan 
çıxmış olacaqdır. Belə nitqə heç kəs qulaq asmaz. 
 
Ritorika və məntiq 
 
Məntiq sözü ərəbcə nitq sözündəndir. Ritorun nitqinin effekti 
onun məntiqliyindən asılıdır. Ritor öz nitqini elə qurmalıdır ki, 
məntiqin heç bir qanunu pozulmasın. Məntiqin dillə əlaqəsi o 

---

 
124 
qədər möhkəmdir ki, XIX əsrdə Avropa dilçiliyində məntiqizm 
cərəyanı yaranmışdı. Onlar dil qanunlarrını məntiqlə eyniləş-
dirirdilər. Halbuki onları eyniləşdirmək olmaz. Ritorikanın mən-
tiqlə əlaqəsinə gəldikdə göstərmək lazımdır ki, məntiqə əsaslan-
mayan heç bir cümlə obyektiv gerçəkliyi əks etdirə bilməz. Baş-
qa sözlə desək, qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş söz birləş-
məsi (qarpız kababı, günəş küftəsi və s.) və cümlə (Sumqayıt 
günəşin anasına şikayət etdi ki, əlimə su tökməyib) obyektiv ger-
çəkliyi əks etdirmir. Yəni məntiqi cəhətdən düzgün deyil, insan 
təfəkkürünə sığmır. 
Hər bir ritor məntiqi cəhətdən cümləsini düzgün qurmalı 
olduğu kimi, sübutlardan, faktlardan düzgün və yerində istifadə 
edə bilməlidir. Onun mülahizə və mühakimələri düzgün və 
konkret olmalı, əqli ümumiləşdirməsi dinləyicini razı salmalıdır. 
Ritor məntiqi sillogizmlərdən öz nitqində geniş istifadə edə 
bilməli, onları dinləyiciyə çatdırmağı bacarmalıdır. Habelə hök-
mün silloqistik ifadələrdən düzgün istifadə edə bilməlidir. Onlar 
aşağıdakılardır: 
1) Barbara – Ümumi iqrarı hökm – Bütün tələbələr 
insandır. 
2) Selarent – Xüsusi iqrarı hökm – Bəzi tələbələr əlaçıdır. 
Yasəmən bəzi tələbələrdəndir. 
Deməli, Yasəmən əlaçıdır, əlaçı olduğu üçün tələbədir, tə-
ləbə oduğu üçün insandır.
Belə silloqistik hökmlərin nəticələri həmişə düzgün olur. 
Təfəkkürün bütün (eyniyyət, ziddiyyət, kafi əsas, üçüncünü 
istisna) qanunları dildə öz əksini tapdığı üçün ritor bunlardan 
istifadə edə bilməli və ya onları nəzərə almalıdır. Məqsəddən 
uzaq düşməmək üçün kafi əsas qanununun nitqdə roluna baxaq. 
Bu qanun tələb edir ki, fikrini sübut üçün kafi əsas olduqda onu 
əlavə dəlillərlə yükləmək olmaz. Bu haqda A.Bakıxanov deyirdi: 

---

 
125 
Müddəam sübut üçün eldə belə məsəl var,  
Artıq sözlər küfrə dönər, məsələni gəl qutar. 
Bir qədim rəvayət də bu haqda dəyərli material kimi 
verilir. Orada deyilir: 
Bir nəfər öz dostu – hökmdarın evinə qonaq gedəndə həmişə 
böyük təntənə ilə qarşılanırmış: Bir dəfə də dostugilə gedəndə 
onu heç kəs qarşılamır. İçəri girib bunun səbəbini soruşduqda 
dostunun arvadı deyir: Ərimin sizi təntənə ilə qarşılamadığının 
düz 86 səbəbi var. Qoy onları sayım: 
Birinci – ərim artıq ölmüşdür. 
Dostu təəssüflə deyir: 
– Daha 85 səbəb lazım deyil. 
Əgər müəllim ən yaxşı ritor olsa belə, «isim» bəhsini keçən-
də bütün adları sadalasa, üç günə qurtarmaz. Onda ona heç kəs 
qulaq asmaz.