Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

Mövzu 6: Dil və mədəniyyət. Dil və xalqın tarixi. 
İctimai hadisə olan dil başqa ictimai hadisələrlə qarşılıqlı 
əlaqədə inkişaf edir. Dil müstəqil inkişaf qanunlarına malik olsa 
da cəmiyyətin bütün sahələrindəki dəyisiklərə reaksiya verir. 
Müəyyən köhnəliklərlə bağli dilin lügət tərkibində bir sıra sözlər 
arxaikləşir. İstehsalin, sənayenin inkişafi yeni anlayışların yaran-
masına səbəb olur ki, bunlarda dil vasitəsilə ifadə olunur. Mədəni 
inkisaf genis anlayışdır. Cəmiyyətin bütün sahələrini əhatə edir. 
Adi məisət və ailə səviyyəsində də yüksək əqli intellektual in-
kişafda da mədəniyyət nizamlayıcı bir faktordur. Təsadüfi deyil 
ki, dildə mədəniyyət anlayışı ilə bağlıçoxlu ifadələr var. Əmək 
mədəniyyəti, iş mədəniyyəti, istirahət mədəniyyəti və s. Mədəni 
inkisaf dildə yeni terminlərin yaranmasına səbəb olur, bu dilin 
lüğət tərkibinin zənginləşməsi deməkdir. Beləliklə, dilin inkişafı 
bilavasitə xalqın tarixi ilə bağlıdır. Bu bağlılığı 2 istiqamətdə 
görmək mümkündür. Biri odur ki, bir dövlətin ərazisində qohum 
tayfaların birləşməsi nəticəsində xalq formalaşdığı kimi bu 
tayfaların dilidə birləşərək həmin xalqın dilinə çevrilir. Dilimizdə 
ərəb və fars sözlərinin işlənməsi Azərbaycan xalqının tarixən hə-
min xalqlarla olmus əlaqəsinin nəticəsidir. Məsələn: İslam dinini 
qəbul etdikdən sonra türkcə uçmaq, damu, tanrı, yalavac sözlə-
rinin əvəzinə müvafiq olaraq cənnət, cəhənnəm, Allah, Peyğəm-
bər sözləri işlənməyə başlamışdır. Dil faktları xalqın mədəni 

---

 
166 
tarixi haqqinda aydın məlumat verir. 
Dil haqqında deyilənlərdən: 
Həzrət Əli: ―İnsan öz dilinin altında gizlənib, danışmağa 
başlayandan sonra kamil və ya ağılsız olması bilinir‖. 
MəĢhur natiq Taleyran: ―Dil fikri açmaq üçün yox, fikri 
gizlətmək üçündür‖.