Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

Mövzu 10:Ədəbi dil və onun normaları 
(Fonetik, leksik və qrammatik) 
Dildə (eləcə də nitqdə) norma tənzimləyici, nizamlayıcı 
funksiyanı yerinə yetirir.Nisbi sabitliyi yaradır. Ədəbi dilin 
normaları mütləq deyil, dəyişkəndir, müəyyən tarixi şəraitdən 
asılı olaraq dəyişikliyə uğrayır. Bu hal dilin orfoqrafik və leksik 
normalarında daha çox özünü göstərir. 
Ədəbi dilin normaları kütləvi xarakterdədir. Yəni hamı tərə-
findən anlaşılan, hamının dil ünsiyyəti üçün yararlıdır. ―Ədəbi di-
lin normalaşdırılması o deməkdir ki, onun lüğət tərkibi ümumxalq 
dilinin zəngin söz xəzinəsindən seçilir, ayrılır, sözlərin mənası və 
işlənmə məqamları, tələffüz tərzi və yazılış qaydası müəyyən 
prinsiplərə tabe edilir, sözdüzəltmə ümumi ənənəvi qaydada 
aparılır, ədəbi dil dialektlərə, loru dilə, jarqonlara qarşı qoyulur‖. 
Ədəbi dilin normalarını pozanlar ictimaiyyət tərəfindən mə-
zəmmət olunurlar. Fransa, Latviya kimi inkişaf etmiş ölkələrdə 
dil qanunlarını pozanlar hətta cəzalandırılır.Məhz bu normaların 
sayəsində nitqin bütün şəraitində – məişətdə, istehsalatda, 
ictimai-siyasi mühitdə, təhsildə və s. yerlərdə dil özünün müxtəlif 
ünsiyyət fəaliyyətini lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilir. 
Ədəbi dilin normaları onun bütün səviyyəsini əhatə edir. 
 
Mövzu 11: Fonetik normalar. 
Ədəbi dilin səs sistemi də normalar əsasında tənzimlənir. 
Səslərin sözlərdə müəyyən düzülüş forması və ünsiyyətdə məqbul 

---

 
177 
sayılan fonetik dəyişmələrə uyğun variantları və ənənəvi deyiliş 
forması norma kimi qəbul olunur. Məsələn, dilimizin ahəng 
qanununa görə şəkilçilər sözlərin son hecasının ahənginə uyğun 
olaraq onlara qoşulur. Əgər binalar, anam, almaq, gəlmək kimi söz-
lərdə şəkilçilər binalər, anəm, almək, gəlmax şəklində işlədilirsə, bu 
fonetik normaya görə qüsur sayılır. Başqa bir misal: dilimizdə 
şəkilçi tərkibində e, o saitləri işlənmir. Yerli dialektdə sözlər aton, 
nənön, gəler, alacek kimi işlədilirsə, deməli, burada da fonetik nor-
ma pozulmuş olur. Azərbaycan dilinə məxsus sözlərdə vurğu, əsa-
sən, sözün son hecası üzərinə düşür. Bəzilərinin danışığında sözlər 
o
, 
xu, da
, 
ha, si
, 
fət kimi tələffüz olunursa, yaxud mənəvi, mavi, 
vadar(etmək) kimi sözlərin birinci hecasındakı qısa tələffüz 
olunursa, bu da fonetik normadan uzaqlaşmadır.