Dərs vəsaiti Bakı 2014

Proqram təminatının tipologiyası

Proqram vasitələri 3 tipə bölünür: Sistem proqram təminatı;

Proqramlaşdırma texnologiyalarının instrumentariyası; Tətbiqi proqram təminatı.

Sistem proqram təminatı dedikdə, kompüter və ya şəbəkəni işçi vəziyyətdə saxla- yan proqram vasitələri kompleksi nəzərdə tutulur. Sistem təminatını işləyib hazırlayan, tətbiq edən və təkmilləşdirən proqramçılar sistem proqramçılar adlanır.
Şəbəkədə sistem proqram təminatı ilə sistem proqramçılarla yanaşı, şəbəkə inzibatçısı və operatorlar da məşğul olurlar.

Sistem proqram təminatının vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir: Hesablayıcı sistemin normal fəaliyyətinin təmin edilməsi;

Kompüterdə və şəbəkədə tətbiqi proqramlar üçün iş şəraitinin yaradılması; Köməkçı prosedurların¹²³ icrası;

Kompüter və ya şəbəkə aparaturasının diaqnostikası və profilaktikası.

Sistem təminatı kompüterin ayrılmaz tərkib hissəsi olmaqla, sabit yaddaşdakı baza təminatını, kompüterin əməliyyat sistemini (ƏS), əməliyyat örtüyünü və şəbəkə ƏS-ni özündə birləşdirir.

Servis (xidməti) proqram təminatı istifadəçi üçün rahat (komfort) iş şəraiti yaradır. Buraya: diaqnostika, antivirus, disklərə xidmət, verilənləri arxivləşdirən və imtinadan sonra bərpa proqramları daxildir.

Proqramlaşdırma texnologiyalarının instrumentariyası proqram tərtibi vasitələrini özündə birləşdirir. Bu qəbildən olan proqram məhsulları tətbiqi proqramların yaradılma- sı, sazlanması və testləşdirilməsi mərhələlərini özündə birləşdirən bütün proqramlaşdır- ma prosesini həyata keçirməyə imkan verir.

Turbo Pascal və ya Turbo C kimi universal dillərə və müəyyən sinif proqram vasitələrinin¹²⁴ yaradılması üçün nəzərdə tutulan ixtisaslaşdırılmış sistemlərə əsaslanan çoxsaylı proqramlaşdırma sistemləri mövcuddur.

Proqramlaşdırma sistemlərinə: müəyyən proqramlaşdırma dilində mətn və obyekt- istinad proqram vasitələri; proqramlaşdırma dilindən kompilyator; proqram sazlayan; proqramları optimallaşdıran vasitələr; standart proqramlar kitabxanası; əlaqələr redaktoru¹²⁵; sorğu informasiyası¹²⁶; fərdi və kollektiv layihələrin reallaşdırılması üçün olan proqramlar; proqramları sənədləşdirən proqramlar aiddir.

¹²³ surətçıxarma, arxivləşdirmə, faylların və verilən bazasının bərpası, icazəsiz müdaxilədən mühafizə

¹²⁴ məsələn, verilən bazasının

¹²⁵ kompanovkaedici

¹²⁶ aidi və ümumi arayışlar
Proqramlaşdırma sistemləri ilə yanaşı, son illərdə proqramlaşdırmanın avtomat- laşdırılması üzrə müxtəlif vasitələrin¹²⁷ geniş istifadəsi müşahidə olunur. Bunlara CASE (Computer Aided System Engineering) instrumentləri deyilir.

Tətbiqi proqram təminatının tipologiyası olduqca genişdir. Təkcə iqtisadi yönlü proqram əlavələrini sadalamaq istəsək, mühasibat uçotu, maliyyə fəaliyyəti, anbar uçotu, kadr uçotu, istehsalın idarə edilməsi, sifariş və satışın uçotu və bank fəaliyyəti kimi iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə yaradılmış proqramların adını çəkmək kifayətdir.

Tətbiqi proqram təminatına ofis proqramlarını, informasiya sistemlərinin yaradıl- ması və fəaliyyət göstərməsi üçün nəzərdə tutulan proqram vasitələrini, ekspert sistem- lərini, layihə işlərinin avtomatlaşdırılması sistemlərini, təqdimat hazırlayan vasitələri və

19. 
    aid edirlər.
    

Qeyd etmək lazımdır ki, tətbiqi proqram təminatına həm də mətn redaktorları, elektron cədvəlləri və VBİS-lər¹²⁸ aiddir.

3. Sistem proqram təminatı

1. 
   Əməliyyat sistemi (ƏS): təyinatı və tərkibi
   

Sistem proqram təminatının çox mühüm hissəsi əməliyyat sistemidir.

İBM-lə birgəliyi olan fərdi kompüterlərdə Microsoft firmasının Windows 9x/ME və Linux əməliyyat sistemləri, Apple firmasının fərdi kompüterlərində Mac OS əməliyyat sisteminin müxtəlif versiyaları, işçi stansiyalarda və serverlərdə isə Windows NT/2000/XP və UNIX əməliyyat sistemləri istifadə edilir.

Göründüyü kimi, əməliyyat sistemləri müxtəlifdir. Lakin onların təyinatı və funksiyaları eynidir. Əməliyyat sistemi kompüterin əsas təməl proqram təminatıdır ki, bunsuz kompüter işləyə bilməz.

Əməliyyat sistemi kompüterin bütün qurğularının birgə fəaliyyətini təmin etməklə mövcud kompüter resurslarını istifadəçiyə təqdim edir.

Müasir ƏS-lər mürəkkəb quruluşludur, hər bir elementi kompüterin idarə edilməsi üzrə müəyyən funksiya icraçısıdır.

¹²⁷ Alqoritmləşdiriləcək proseslərin modelləşdirilməsindən tutmuş proqram kodunun avtomatik generasiyası (yüklənməsi) və yaradılan proqramların sənədləşdirilməsinədək bütün işlər.

¹²⁸ Verilənlər bazalarını idarə edən sistemlər

111
Fayl sisteminin idarə edilməsi. Kompüterin işi, müəyyən mənada, qurğular arasında fayl mübadiləsindən ibarətdir. Buna görə də əməliyyat sistemində fayl sistemini idarə edən proqram modulları vardır.

Əmr prosessoru. ƏS-in vacib tərkib hissəsi olan əmr prosessoru istifadəçi əmrini icra etmək üçün nəzərdə tutrulmuş xüsusi proqramdır. İstifadəçi icraya hazır proqramı işə buraxmaq, fayl üzərində hər hansı əməliyyat¹²⁹ aparmaq, sənədi çapa çıxarmaq və s. barədə əmr prosessoruna əmr verə bilər. ƏS həmin əmri icra etməlidir.

Qurğu drayverləri. Kompüterin magistralına müxtəlif qurğular¹³⁰ qoşulur. Hər bir

qurğu müəyyən funksiya¹³¹ icra edir və texniki cəhətdən, yəni işləmə prinsipi baxımından qurğular kəskin fərqlənirlər. Həmin qurğuları idarə etmək və onların arasında informasiya mübadiləsini həyata keçirmək üçün ƏS-in tərkibində qurğu drayverləri adlı xüsusi proqramlar vardır. Qurğu drayverləri həm də aid olduqları qurğuların müəyyən parametr- lərini sazlamaq üçün istifadə edilir. Hər qurğunun öz drayveri vardır.

Plug and Play¹³² texnologiyası kompüterə yeni qurğuların qoşulmasını və konfiqura-

siyasını avtomatlaşdırmağa imkan vermişdir. Windows qurularkən qurğunun tipini və modelini təyin edərək ona müvafiq drayver qoşur. Kompüter işə qoşulan kimi drayverlər operativ yaddaşa yüklənir. İstifadəçi drayveri əl ilə qura bilər.

Qrafik interfeys. İstifadəçinin işini sadələşdirmək üçün müasir ƏS-lərdə, o cümlədən, Windows əməliyyat sistemində qrafik istifadəçi interfeysi yaradan proqram modulları vardır. Bu, istifadəçi əmrini mışla daxil etmək imkanı yaratmışdır.

Servis proqramları. ƏS-in tərkib elementlərindən biri də servis proqramları və ya utilitlərdir. Bu proqramlar disklərə xidmət etmək¹³³, fayllar üzərində əməliyyatlar apar- maq¹³⁴, kompüter şəbəkələri ilə işləmək və s. imkanı verir.

Sorğu sistemi. İstifadəçiyə münasib olsun deyə, ƏS-in tərkibində sorğu sistemi də nəzərdə tutulmuşdur. Bu, həm bütövlükdə ƏS-in, həm də onun ayrı-ayrı modullarının fəaliyyəti barədə lazımi informasiyanı operativ qaydada almağa imkan verir.

2.