2.5. Müəssisənin istehsal quruluĢunun
təkmilləĢdirilməsi yolları
Qeyd etdiyimiz kimi, müəssisənin istehsal quruluşu
müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşır və ona görə də,
daima dəyişilir, təkmilləşir. Müəssisənin istehsal quruluşu
o halda mütərəqqi və optimal hesab edilir ki, onun bölmə-
ləri arasında düzgün münasiblik yaradılsın və ən az xərclə
daha yüksək nəticələr əldə edilmiş olsun. Buna istehsal
quruluşunu daima təkmilləşdirməklə nail olmaq olar. Ha-
zırda istehsal quruluşunun təkmilləşdirilməsinin əsas isti-
qamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
a) istehsal bölmələrinin səmərəli ölçüsünün müəyyən
edilməsi. İstehsalın ölçüsü – müəyyən avadanlıq komplek-
tinin istehsal gücüdür. O, buraxılan məhsulun miqdarı ilə
səciyyələnir. Onun mütərəqqiliyi istənilən dərəcədə maşın
və avadanlıq komplektinin tam yüklənməsini təmin etmə-
40
lidir. Çünki ayrı-ayrı avadanlıq növləri müxtəlif məhsul-
darlığına (məhsul buraxma qabiliyyətinə) görə fərqlənir-
lər, bu halda orta hesabla bütün istehsal avadanlıqlarının
tam yüklənməsi üçün tələb edilən səviyyə istehsalın istəni-
lən ölçüsündə əldə edilə bilməz. İstehsalın yolverilən mi-
nimal və optimal ölçülərini fərqləndirirlər. İstehsalın mini-
mal yolverilən ölçüsü müasir avadanlığı lazımi qədər yük-
ləməklə ondan istifadə etməyə imkan verir. Müəyyən
məhsulun hazırlanmasında tətbiq edilən texnikanın səviy-
yəsi dəyişdikdə istehsalın minimal yolverilən ölçüləri də
dəyişir. Məsələn, elektron texnikasının və proqramlı idarə-
etmənin inkişafı və geniş tətbiqi onları azaltmağa imkan
verir. Əgər əvvəllər avtomat xətt şəklindəki avadanlıq
komplektindən yalnız məhsul buraxılışının həcmi böyük
olduqda istifadə edilirdisə, hazırda proqramla idarə olunan
maşınların tətbiqi ilə istehsal sahələri təşkil edildikdə ey-
nicinsli məhsulun minimal yolverilən buraxılışı iki – üç
dəfə az ola bilər. İstehsalın ölçüsünün minimal yolverilən
ölçüsündən çox artırılması minimal avadanlıq komplektini
ikiqat artırmaqla əldə edilir. Lakin istehsalın maksimal
yolverilən ölçüdə artırılması zamanı nəinki texniki, həm
də iqtisadi hesablamalara əsaslanmaq lazımdır. İstehsalın
ölçüsünün ən məqsədəuyğun qaydada artırılması əsaslı və-
sait qoyuluşları və məhsulun maya dəyəri üzrə hesablama-
lar əsasında müəyyənləşdirilməlidir. Məhsul vahidinin is-
tehsalı üçün minimal gətirilmiş məsrəfləri təmin edən is-
tehsal ölçüsü optimal ölçü hesab olunur. İstehsalın ölçüsü-
nə istehsaldaxili texniki-təşkilati amillər çox böyük təsir
göstərir.
İstehsalın ölçüsü müəssisənin və onun vəsilələrinin
ölçüsünü müəyyənləşdirmək üçün əsas götürülür. Müəssi-
sənin və onun vəsilələrinin ölçüsü onlarda cəmləşdirilmiş
canlı və maddiləşdirilmiş əməyin miqdarını səciyyələndi-
41
rir. O, nəinki istehsaldaxili texniki-təşkilatı amillərdən,
eyni zamanda kənar amillərdən də asılıdır. Müəssisənin və
onun vəsilələrinin məqsədəuyğun ölçüsünün müəyyənləş-
dirilməsinə, əsasən, aşağıdakı texniki-təşkilati amillər təsir
göstərir: buraxılan məhsulların xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti,
xarakteri və həcmi, istehsalın texniki və təşkilati səviyyə-
si, xammal mənbələrinin və hazır məhsul istehlakçılarının
yerləşdirilməsi, müəssisənin və onun əsas vəsilələrinin
istehsal güclərinin inşası və mənimsənilməsi müddətləri,
ölkənin müdafiə qabiliyyəti və s. Elmi-texniki tərəqqi aq-
reqatların iriləşdirilməsinə, çəkisinin və gücünün bir vahid
hesabı ilə onların məhsuldarlığının artırılmasına, texnoloji
proseslərin intensivləşdirilməsinə imkan verir. Bununla
əlaqədar olaraq müəssisə və onun vəsilələrinin ən məqsə-
dəuyğun ölçülərinə mütəmadi olaraq baxılmalıdır. Müəssi-
sə və onun səmərəli ölçüsü xammalın, materialların və ha-
zır məhsulların istehsalçı məntəqədən istehlakçı məntəqə-
lərinə daşınması, saxlanılması və istehlakçı şərtləri, ida-
rəetmənin mürəkkəbliyi, həmin vəsilələrin kollektivlərinin
işlədikləri sosial şərait nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.
Müəssisənin istehsal quruluşunun təkmilləşdirilməsi-
nin əsas imkanları bunlardır:
a) kiçik istehsalların birləşdirilməsi – idarəetmə apa-
ratında çalışan işçilərinin sayını xeyli azaltmağa, yüksək
məhsuldarlı maşın və avadanlıqların tətbiqinə, istehsalın
mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsinin
yüksəldilməsinə şərait yaradır ki, bu da istehsalın həcmi-
nin artırılmasının zəruri şərtlərindəndir;
b) sexsiz istehsal quruluşunun tətbiqi nəticəsində
sex xərcləri tamamilə aradan qaldırılır və bu məhsulun
maya dəyərinin aşağı salınmasına imkan verir. Sexsiz is-
tehsal quruluşu, əsasən, fərdi və kiçik seriyalı istehsal şə-
42
raitində və neft-qazçıxarma idarələrində daha geniş tətbiq
edilir;
c) əsas, köməkçi və xidmətedici sex və təsərrüfatlar
arasında səmərəli nisbətlərin təmin olunması, yəni imkan
dairəsində çalışmaq lazımdır ki, müəssisənin sexlərinin
sayı çox olsun. Çünki bu, müəssisənin məhsul buraxma
qabiliyyətini artırır;
d) istehsalın idarə edilməsində avtomatlaşdırılmış
idarəetmə sistemlərinin tətbiqi – idarəetmə aparatında çalı-
şan işçilərin sayını azaldır. Çünki burada idarə olunan ob-
yektin vəziyyəti haqqında məlumatların verilməsi, saxla-
nılması və yenidən işlənilməsi iqtisadi – riyazi metodların
və modellərin, elektron – hesablama texnikasının köməyi
ilə avtomatik yerinə yetirilir;
e) iş yerlərinin attestasiyası – hər bir iş yerinin mütə-
rəqqi texniki, texnoloji, təşkilati nəticələrə, əməyin müha-
fizəsi tələblərinə, qabaqcıl təcrübəyə, normativ və stan-
dartlara uyğunluğunun və təkmilləşdirilməsi məqsədilə
kompleks qiymətləndirilməsinə imkan verir. İş yerlərinin
attestasiyasının əsas vəzifəsi – iş yerləri sayının işləyənlə-
rin sayı ilə tarazlaşdırılmasından, istehsalın səmərəliliyinin
yüksəldilməsindən, əmək məhsuldarlığının artırılmasın-
dan, əsas fondlardan və əsaslı vəsait qoyuluşundan effektli
istifadə edilməsindən ibarətdir. Limitsiz iş yerlərinin ləğv
edilməsinə, mütərəqqi iş yerlərinin aşkar edilməsinə, iş
yerlərinin səmərələşdirilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazır-
lanmasına və həyata keçirilməsinə və s. imkan verir. İş
yerlərinin attestasiyasını həyata keçirmək üçün müəssisə-
nin rəhbəri həmkarlar ittifaqı komitələri ilə birlikdə fəhlə-
lərin, mütəxəssislərin və qulluqçuların, səmərələşdiricilə-
rin geniş iştirakı ilə attestasiya komissiyaları (müəssisə
miqyasında həyata keçirilən işlərin xarakterindən asılı
olaraq) yaradır.
|