Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

6.2.  Əsas fondların aĢınması, amortizasiya və təmiri 
 
Əsas  fondların  yaradılmasına  və  bərpa  edilməsinə 
qoyulan xərcləri əks etdirən bütün bu dəyər onların işlədi-
yi bütün müddət ərzində tədriclə hazır məhsula keçir. İllik 
köhnəlmənin  kəmiyyəti  təbii  olaraq,  yalnız  bu  dəyərdən 
deyil, həmçinin əsas fondların iş müddətindən də asılı ola-
caqdır.  
Əsas fondların iş müddəti bir sıra amillərdən, məsə-
lən,  binaların,  tikililərin  və  avadanlığın  konstruksiyasın-
dan, onların hazırlanması üçün istifadə edilmiş  material-
lardan, əsas fondların işlənilməsi şəraitindən, müəyyən də-
rəcədə  bunların  işlə  yüklənilməsi  səviyyəsindən,  əsas 
fondlara  xidmət  edən  kadrların  ixtisasından  və  s.  asılıdır. 
Əsas  fondların  iş  müddətinə  ayrı-ayrı  amillər    göstərdiyi 
təsiri nəzəri cəhətdən hesablamaq son dərəcə çətindir, bu-
na görə də həmin amillərin təsiri dərəcəsi  demək olar ki, 
yalnız təcrübə əsasında müəyyən edilir.  

---

 
 
152 
İstehsal prosesində əsas fondlar qeyd etdiyimiz kimi, 
ilkin  natural  formasını  saxlayaraq,  tədricən  köhnəlir  və 
aşınırlar. Köhnəlmə ifadəsi ilə əsas fondların dəyərinin bir 
hissəsinin  itirilməsi  prosesi  nəzərdə  tutulur  və  yaradılmış 
məhsulun üzərinə hissə-hissə keçirilir.  
Hər  bir  müəssisə  müntəzəm  surətdə  xüsusi  fonda, 
əsas fondların köhnəlməsini əks etdirən miqdarda ayırma-
lar  keçirməlidir.  Müəssisənin  bir  il  ərzində  xüsusi  fonda 
keçirdiyi ayırmalar, təbii olaraq, əsas fondun illik köhnəl-
mə kəmiyyətini əks etdirməlidir. Bu ayırmalara amortiza-
siya  ayırmaları,  toplanan  vəsaitə  isə    amortizasiya  fondu 
deyilir.  
Amortizasiya  –  istehsal  əsas  fondlarının  dəyərinin 
həmin  fondların  köməyi  ilə  yaradılmış  məhsulun  üzərinə 
tədricən  keçirilməsi,  pul  vəsaitlərinin  məqsədli  yığımı  və 
sonrakı təkrar istehsalında, bərpasında istifadəsi deməkdir. 
Əsas  fondların  bütün  iş  dövrü  üçün  edilən  amortizasiya 
ayırmaları həmin fondların  yaradılması və bərpa edilməsi 
xərclərini  ödəməlidir.  Buna  uyğun  olaraq,  il  ərzindəki  
amortizasiya ayırmaları əsas fondların yaradılması və bər-
pa  edilməsi  xərclərinin  həmin  fondların  işlədildiyi  illərin 
sayına bölünməsi nəticəsində alınmış məbləğə bərabər ol-
malıdır.  
Təcrübədə  illik  amortizasiya  ayırmaları  əsas  fondla-
rın  həmin  müəssisə  üçün  müəyyən  edilmiş  amortizasiya 
normasına görə hesablanır və aşınma dərəcəsini məhsulun 
üzərinə keçirən dəyər hissəsi müəyyən edilir. 
İllik  amortazisiya  ayırmalarının  kəmiyyəti  amortiza-
siya  norması  əsasında  müəyyən  edilir.  Amortizasiya  nor-
ması – amortizasiya  ayırmalarının əsas fondların orta illik 
dəyərinə nisbətinin faizlə ifadəsidir, yəni:  

---

 
 
153 
 
 
Toplanan  pul  vəsaitləri  əsas  fondların  tam  bərpası 
üçün  nəzərdə  tutulan  xüsusi  pul  fonduna  –  amortizasiya 
fonduna keçirilir. Bu fond əsas fondların  bərpası üçün sti-
mul yaradır. 
Amortizasiya əsas fondların yeni yaradılan məhsulun 
maya dəyərinə daxil edilən hissəsini ifadə edir. 
Amortizasiya fondu əsaslı təmir işlərinin və əmək  və-
saitlərinin  modelləşdirilməsinin  maliyyələşdirilməsi  mən-
bəyindən biridir. 
Amortizasiya ayırmalarını hesablamaq üçün əsas fond-
ların  fiziki, mənəvi və sosial aşınmasını fərqləndirirlər. 
Əsas fondların fiziki aşınması  – onların istismarı nə-
ticəsində,  yaxud təbii  olaraq, köhnəlməsidir.  Əsas fondla-
rın fiziki aşınmasının iki növü: işləməkdən aşınma və təbii 
aşınmaşı mövcuddur. 
İşləməkdən  aşınma  –  əsas  fondların  istismarı  prose-
sində onların istehsal istehlakı nəticəsində, təbii aşınma isə 
təbii  amillərin  dağıdıcı  təsiri  ilə  baş  verir.  Əsas  fondların 
fiziki  aşınması  həm  onların  istismarı  müddətindən  və  in-
tensivliyindən,  həm  də  saxlanılması  şəraitindən  asılıdır. 
Əsas  fondların  fiziki  aşınma  dərəcəsi  onların  faktiki  və 
normativ  xidmət  müddətlərinin  nisbəti  ilə  müəyyən  olu-
nur.  Faktiki  xidmət  müddəti  normativdən  az  olan  obyekt-
lər  üzrə  əsas  fondların  fiziki  aşınma  əmsalı  –  faktiki  xid-
mət  müddətinin  normativ  xidmət  müddətinə  nisbəti  kimi 
təyin edilir. Faktiki xidmət müddəti normativ müddətə bə-
rabər,  yaxud  ondan  yüksək  olan  obyektlər  üçün  əsas 
fondların fiziki aşınma əmsalı – faktiki xidmət müddətinin 

---

 
 
154 
faktiki və qalan xidmət müddətlərinin cəminə nisbəti kimi 
müəyyən edilir: 
 
. 
 
Burada  D
ilk
,  D
qal
  –  əsas  fondların  ilkin  və  qalıq 
dəyəri, manatla və  t
xid
 – əsas fondların xidmət müddəti, il. 
Əsas fondların mənəvi aşınması – əmək vasitələrinin 
texniki istehsal xassələrini itirmə dərəcəsindən asılı olaraq 
öz ilk dəyərini tədricən itirməsidir. Əsas fondların mənəvi 
aşınmasının iki formasını fərqləndirirlər: onun istehsal et-
diyi  sahələrdə  (məsələn,  maşınqayırma  zavodunda)  əmək 
məhsuldarlığının yüksəldilməsi və eyni növ əmək vasitələ-
rinin ucuzlaşdırılması nəticəsində əmələ gəlir.  
Birinci növ mənəvi aşınmanın kəmiyyəti əsas fondla-
rın  ilkin  (D
ilk
)  və  bərpa  dəyəri  (D
bər
)  arasındakı  fərqdən 
ibarətdir:      
A
m.b 
= D
ilk
 – D
bər . 
 
 
Əsas fondların mənəvi aşınmasının ikinci forması ye-
ni,  daha  məhsuldar  və  qənaətcil  texnikanın  yaranması  ilə 
əlaqədardır. İstehsalda yeni, daha səmərəli əmək vəsaitlə-
rinin geniş tətbiqi köhnə texnikaya (obyektlərə)  nisbi fay-
dalılığının aşağı düşməsinə səbəb olur.  
Əsas fondların mənəvi aşınmasında müəssisənin itki-
sini  azaltmağın  əsas  yolu  maşın  və  avadanlıqlardan  daha 
dolğun və intensiv istifadə etməkdir. 
Əsas  fondların  mənəvi  aşınmasının  birinci  və  ikinci 
formaları  müəyyən  növ  əsas  fondların  istehlak  dəyəri  va-
hidinə düşən qiymətlərin müvafiq sürətdə aşağı düşməsin-

---

 
 
155 
də öz istifadəsini tapır və amortizasiya normaları müəyyən 
edilərək nəzərə alınır. 
Mütərrəqqi  texnika  mənəvi  cəhətdən  köhnəlmiş, 
fiziki  cəhətdən  isə  yararlı  olan  öz  təyinatını  itirməmiş 
olub,  istehsaldan  çıxara  bilər  ki,  yeninin  məhsuldarlığı 
hesabına  əldə  edilən  əlavə  səmərə,  köhnənin  məhsul 
üzərinə hələ keçirmədiyi dəyərindən çox olsun. 
İstehsal əsas fondları fiziki, mənəvi və iqtisadi köhnəl-
mə  ilə  yanaşı  sosial  cəhətdən  də  köhnəlirlər.  Belə  köh-
nəlmə,  köhnə  avadanlıqlara  nisbətən  istismarı  fəhlə  üçün 
daha rahat və cazibədər olan (səssiz, təhlükəsiz, rahat və s.) 
yeni avadanlıqların əmələ gəlməsində özünü göstərir. 
Əsas fondların fiziki, mənəvi və sosial aşınması əsas-
lı təmir və modernləşdirmə hesabına qismən ödənilir, tam 
ödənilməsi  (renovasiya)  isə  avadanlıqlarının  yenisi  ilə 
əvəz olunması yolu ilə həyata keçirilir. 
Əsas fondlar fiziki cəhətdən qismən və tam köhnəlir-
lər. Onların fiziki cəhətdən qismən köhnəlməsi əsaslı, orta 
və cari təmirlə aradan qaldırılır.