Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Material resurslarına qənaət edilməsi yolları
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.3. Material resurslarına qənaət edilməsi yolları Müəssisələrin ən mühüm vəzifələrindən biri dövriyyə istehsal fondlarından istifadə edilməsini getdikcə yaxşılaş- dırmaqdan ibarətdir; bu da, birinci növbədə hazır məhsu- lun hər vahidinə sərf edilən materialın azaldılmasında tə- zahür edir. Hər məhsul vahidi üzrə xammal, material və yana- caq sərfinin azaldılması, hər şeydən əvvəl o deməkdir ki, mövcud olan miqdarda materialdan daha çox hazır məhsul istehsal edilə bilər. Beləliklə, xammal, material və yanaca- 180 ğa qənaət edilməsi nəticəsində mövcud materiallarla isteh- sal proqramının yalnız tamamilə deyil, həmçinin artıqla- ması ilə yerinə yetirilməsi mümkün olur. Xammal və materiallara qənaət etmək uğrunda mü- barizə, müəssisəni yeni texnika tətbiq etməyə və texnoloji prosesləri təkmilləşdirməyə sövq edir. Xammal, material və yanacağa qənaət edilməsi əmək məhsuldarlığına müs- bət təsir göstərir. Məhsul vahidi üzrə material sərfinin azaldılması, bir qayda olaraq canlı əmək üzrə də qənaətə səbəb olur, çünki burada materialın işlənməsi, habelə daşı- nıb gətirilməsi, yüklənməsi, boşaldılması və saxlanmasına sərf olunan əmək ixtisar edilir. Material vəsaiti sərfinə qənaət etmək müəssisələrdə məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasını və ictimai yı- ğımının artmasını təmin edən əsas amillərdən biridir. Beləliklə, material vəsaitindən istifadə edilməsinin yaxşı- laşdırılması müəssisənin istehsal və iqtisadi fəaliyyətinin hər cəhətinə böyük müsbət təsir göstərir. Müəssisələrdə də, materiallar üzrə bir sıra qənaətin mənbələri mövcuddur. Materiallardan istifadə təhlili gös- tərir ki, sənaye müəssisələrində xammal, material, yana- caq və elektrik enerjisi üzrə qənaət eldə etmək üçün istifa- də edilməmiş böyük ehtiyat mənbələri vardır. Maşınqayırma sənayenin tökmə sexlərində yararlı tökmələr alınması, çuqun tökmələrdə, təqribən 65–75%, polad tökmələrdə isə 55 – 60% təşkil edir. Dəmirçi sexlə- rində isti ştamplama emalında yararlı məhsul 80% – çatır. Biçmə sexlərində metaldan istifadə edilməsi də təqribən bu səviyyədədir. Burada nəzərdə tutmaq lazımdır ki, dəqiq tökmə metodları hələ kifayət qədər geniş yayılmamışdır; eyni zamanda dəmirçi sexlərində hələ də bir çox detallar 181 sərbəst döymə metodu ilə hazırlanır. Buna görə də maşın- qayırma zavodlarının mexaniki sexlərində yonqar şəklində metal itkisi hələ də çox olur. Bu sexlərdə materiallardan istifadə əmsalı sərbəst döymədə 0,60–dan 0,75–ə qədər, ştamplanan detalların emalında isə – 0,75–dən 0,8–ə qə- dərdir. Beləliklə, maşınqayırma sənayedə qara metallardan istifadə əmsalı bu metalların əvvəlcə hazırlıq sexlərində, sonra isə mexaniki sexlərdə emalı zamanı orta hesabla, təqribən 0,5–0,55 təşkil edir. Elektrik enerjisindən istifadə üzrə də böyük ehtiyat mənbələri vardır. Bir sıra müəssisələrdə avadanlığın çox boşuna işlənməsi halları olur, avadanlığın iş rejimi azaldı- lır və həqiqi gücü xidmət etdiyi aqreqatların tələbatından xeyli artıq olan motorlar qurulur. Müxtəlif sənaye sahələri müəssisələrində materialla- ra qənaət üzrə böyük ehtiyat mənbələri olması dövriyyə istehsal fondlarından ən yaxşı istifadə etmək uğrunda mü- barizəni daha da qüvvətləndirmək lüzumunu irəli sürür. Material resurslarına qənaət edilməsinin başlıca yolları xammal, yanacaq, elektrik enerjisi, metal və başqa mate- rialların daha səmərəli sürətdə sərf olunması, xammalı iş- lədərkən ondan kompleksi sürətdə istifadə edilməsi, xam- mal-material sərf etmək normalarının azaldılması, az tapı- lan və baha başa gələn xammal, material və əlvan metallar əvəz ediciləri işlədilməsi təmin edilməlidir. Müəssisələrdə materiallara qənaət edilməsi imkanları böyükdür, lakin onlardan istifadəsi tam deyildir. Xalq təsərrüfatı müxtəlif sahələrinin müəssisələrində materiallara qənaət etmək yolları da müxtəlifdir; bu vəziy- yət texnologiyada və istehsalın təşkilində olan fərqlərdən irəli gəlir. Lakin neçə olsa, bunlar əsas qənaət yolları şək- 182 lində birləşdirilə bilər və bu yollar da müxtəlif sənaye sa- hələri müəssisələrində tətbiq edilən ümumi metodları xa- rakterizə edə bilər. Müəssisədə materiallar üzrə qənaətin əsas yolların- dan biri istehsal tullantılarını azaldan və tullantılardan isti- fadə olunmasını təmin edən yəni texnikanın və yeni texno- loji proseslərin tətbiq edilməsindən ibarətdir. Məsələn, maşınqayırma zavodlarının tökmə sexlərin- də dəqiq tökmə metodlarının – metalı kokil deyilən metal qəliblərə tökmə metodunun, təzyiq altında tökmə metodu- nun, mərkəzdənqaçma tökmə metodunun və qabıqlı tökmə metodunun və i.a. – tətbiq edilməsi metala xeyli qənaət et- məyə (20 – 25% – ə qədər) imkan verir. Dəmirçi sexlərində sərbəst döymə üsulunun ştampla- ma üsulu ilə əvəz edilməsi nəticəsində tullantılar orta he- sabla 20 – 25% azalır. Məlum olduğu kimi, sərbəst döy- mə üsulu ilə hazırlanan məmulatın pəstahı, bir qayda ola- raq, ondan qayırılması detaldan xeyli ağır olur. Ştamplama üsulu pəstahı ilə hazırlanmağa imkan verir ki, burada artıq material daha az olsun. Preslər vasitəsilə aparılan ştamplama üsulunun tətbi- qi xüsusilə yaxşı nəticə verir; bu üsul, hətta çəkiclər vasi- təsilə aparılan ştamplama üsuluna nisbətən metal üzrə əla- və olaraq 12 – 15% və daha artıq qənaət təmin edir. Metal emalında, soyuq oturtma, soyuq yayma və köndələn yay- ma üsulları kimi mütərəqqi texniki metodlar da böyük qə- naət verir. Qara metallurgiya zavodlarında oksigenlə körükləmə üsulunun tətbiq edilməsi, yanma proseslərinin avtomatlaş- dırılması, metallurgiya aqreqatlarının konstruksiyasının təkmilləşdirilməsi, ərgin poladın arası kəsilmədən tökül- 183 mək metodunun və başqa üsulların tətbiq edilməsi yolu ilə xammal, yanacaq və elektrik enerjisi itkisi azaldılır. Elekt- rik stansiyalarında yanacaq itkisini azaltmaq üçün əsas yollardan biri istiləşdirilmənin maksimum dərəcədə inki- şaf etdirilməsidir. Elektrik və istilik enerjisi əldə etmək üçün yanacaqdan kompleksli surətdə istifadə edilməsinə əsaslanan istiləşdirilmə nəticəsində hər 1 kilovat – saat elektrik enerjisinə yanacaq sərfini, təqribən 2,5 dəfə azalt- maq mümkün olur. Bundan əlavə, yüksək və çox yüksək təzyiqli avadanlığın tətbiq edilməsi və mənimsənilməsi yanacaq üzrə xeyli qənaət təmin edir. Eyni texnikanın tətbiqi yüngül sənaye və yeyinti sə- naye fabriklərində də xammaldan daha yaxşı istifadə edil- məsinə səbəb olur. Yağ sənayesində köhnə texnologiya üzrə (açıq hidravlik preslərlə) emal zamanı yağ itkisi 7,5%-ə çatdığı halda, vintli konveyer preslərindən istifadə edildikdə, bu itkilər yalnız 2,3% olur və, nəhayət, ekstrak- siya metodu ilə emal edildikdə itki 0,9% -ə enir. Sənayedə texniki tərəqqinin əsas yollarından biri ol- maq etibarilə istehsalın kimyalaşdırılması – materiallara qənaət edilməsinə imkan yaradan amillər içərisində mü- hüm yer tutur. İstehsalın kimyalaşdırılması xammaldan kompleksli sürətdə istifadəni təmin edir. Böyük istilik aqreqatları olan müəssisələrdə (məsə- lən, qara və əlvan metallurgiya zavodlarında, tikinti mate- rialları sənaye müəssisələrində, kimya sənayesinin bəzi sa- hələrində və s.) yanacaq və istilik tullantılarından istifadə- nin xüsusilə böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır. Havaya qalxan tüstü qazlarından istifadə etmək üçün xüsusi utili- zator qazanların qurulması, əvvəllər hədər gedən çoxlu is- tiliyin istifadəsini təmin etməklə bərabər, əsas aqreqatın 184 bütün iş göstəricilərin də xeyli yaxşılaşdırır. İsti suyun ka- nalizasiyaya buraxılması nəticəsində də çoxlu istilik itkisi əmələ gəlir və bununla da yanacağın verdiyi istiliyin 10% - dən 20%-nə qədəri hədər gedir. Yeni texnikanın tətbiqi ilə yanaşı olaraq, heç də bö- yük əsaslı xərc çəkmədən, texnologiyanı səmərələşdirmək və bütün istehsalın mədəniyyətini yüksəltmək üçün gündə- lik, müntəzəm iş aparılması da itkiləri və tullantıları xeyli azaldır. Avadanlıqdan istifadənin yaxşılaşdırılması və isteh- sal proseslərinin intensivləşdirilməsi yolu ilə də istehsal it- kilərinin azaltmaq olar. Kərpic sənaye zavodlarında kərpi- cin sürətli qaydada bişirilməsi üsulunun tətbiqi sobaların məhsuldarlığını xeyli artırmaqla bərabər, yanacaq üzrə 35–40% qənaət əldə etməyə və elektrik enerjisi sərfinin təqribən 3 dəfə azaltmağa imkan verir. İstehsalın təşkilinin yaxşılaşdırılması və xüsusən is- tehsalın ixtisaslaşdırılmasının inkişafı da materiallar üzrə qənaət əldə etmək üçün mühüm amil təşkil edir. Xarakte- rik cəhət bundan ibarətdir ki, ixtisaslaşdırılmamış zavod- larda müxtəlif metal məmulat, normallaşdırılmış alətlər və kütləvi detallar istehsalına sərf edilən metal, ixtisaslaşdı- rılmış müəssisələrə nisbətən 1,5-2 dəfə artıq olur. Baha tamam olan və az tapılan xammal və material növlərinin yerinə əvəzedici materiallar sərf edilməsi qəna- ət üçün çox mühüm vasitədir. Əvəzedicilər və yeni mate- riallar tətbiq edilməsi sahəsində də çox böyük imkanlar vardır. Maşınqayırma sənayesində əlvan metallar əvəzinə müxtəlif qeyri – metal materiallar, məsələn, viniplast, po- liizobutilen, asbovinil, polietilen, faolit və sairənin daha çox tətbiq edilməsi qənaət sahəsində mühüm tədbirlərdir. 185 Ən çox soda işlədilən sənaye sahələrindən biri olan şüşə sənaye zavodlarında natrium sulfatı sodanın əvəzedi- cisi yerini verməklə daha çox tətbiq edilməkdədir. Texniki təyinatlı məmulat istehsalında yeyinti məh- sullarının başqa məhsullarla tamamilə əvəz edilməsi xalq təsərrüfatı üçün böyük əhəmiyyətə malik olan bir məsələ- dir. Bir çox dəzgah, motor, transformator və başqa növ avadanlığın və habelə avtomobillərin vəzni həddindən yu- xarıdır. Bunun əsas səbəblərindən biri odur ki, bir çox ma- şınlarda ayrı – ayrı detalların və bağlamaların möhkəmlik ehtiyatı həddindən artıqdır. Maşınların vəznini azaltmaqdan ötrü məmulatın kons- truksiyasını nəzərdən keçirərək, onların sxemini sadələş- dirmək, onların ayrı – ayrı detallarının və bağlamalarının sayını azaltmaq, maşınların konstruksiyasında daha möh- kəm materiallardan istifadə etmək, qaynaqlı konstruksiyalar tətbiq etmək, əyilən və içi boş yüngülləşdirilmiş pro- fillərdən istifadə etmək və detalların üst təbəqəsinin möh- kəmləndirilməsi metodlarını həyata keçirmək lazımdır. Xammal və yanacaq üzrə qənaətin təşkilat – iqtisadi şərtləri böyük səmərə verə bilər. Materiallar üzrə qənaət əldə etmək uğrunda mübarizədə, istehsal – texniki amillər- lə yanaşı olaraq, təşkilati – iqtisadi şərtlərdən və istehsalın yaxşılaşdırılması yolundakı iqtisadi vasitələrdən də geniş istifadə edilməlidir. Dövriyyə istehsal fondlarının istifadəsinin yaxşılaşdı- rılması yolunda müəssisələr arası istehsal təcrübəsinin tət- biqinin genişləndirilməsi əhəmiyyətli amil təşkil edir. Müəssisələrin mühəndis – texnik işçilərinin əsas vəzifələ- rindən biri də bütün dəyərli təşəbbüsləri müntəzəm sürətdə və əzmlə aşkara çıxarıb yaymaq, yeniliklərin qabaqcıl təc- 186 rübəsini dərindən öyrənmək və müntəzəm sürətdə təcrübə mübadiləsi təşkil etməkdən ibarətdir. Xammal, material və yanacaqdan istifadə yolunda tətbiq edilən qabaqcıl metodlar diqqətlə yoxlanıldıqdan sonra müvafiq istehsal təlimatnamələrində, texnoloji xəri- tələrdə və başqa texniki sənədlərdə təsbit edilməli və belə- liklə, həyata keçirmək üçün məcburi şəklə salınmalıdır. Tələbatın planlaşdırılmamasının və dövriyyə fondları istifadəsinin yaxşılaşdırılması və habelə müəssisələrdə xammal, material və yanacağın hərəkətinin düzgün uçota alınması da materiallar üzrə qənaət əldə etmək yolunda mühüm amil təşkil edir. Sonra, müəssisələrin material – texniki təchizatının lazımi qaydaya salınması və lazım bütün istehsal vasitələ- rinin müəssisələrə vaxtında və komplektli şəkildə çatdırıl- ması, materiallardan daha yaxşı istifadə olunması işində mühüm rol oynayır. Beləliklə, materiallara qənaət etmək uğrunda mübari- zə – müəssisələrin bütün fəhlə, mühəndis – texnik işçiləri və qulluqçuları kollektivinin mühüm vəzifəsidir. Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|