Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Dövriyyə vasitələrinin dövriyyəsi və onun
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 7.5. Dövriyyə vasitələrinin dövriyyəsi və onun
sürətləndirilməsi yolları Dövriyyə vəsaitlərin istehsal proseslərdə istifadə olunması böyük əhəmiyyətə malikdir. Müəssisələrin döv- riyyə vəsaiti istehsalın fasiləsiz prosesinə xidmət edərək, daima hərəkətdə olur. Müəssisə vəsaitinin bir formadan başqa formaya keçməsinə, onların hərəkət prosesinin arası kəsilmədən bir mərhələdən başqa mərhələyə keçməsinə dövr etmə deyilir. Müəssisənin dövriyyə vəsaitinin dövr etməsi həmin vəsaitin tədavül və istehsal sferasından ke- 192 çərək ardıcıl surətdə öz formasını dəyişdirilməsi ilə: pul – istehsal ehtiyatları – istehsal – hazır məhsul – pul şəklində dəyişdirilməsi ilə xarakterizə edilir. Dövriyyə vəsaitinin dövr surəti müəssisənin işinin mühüm iqtisadi göstəricilərindən biridir. Dövriyyə vəsaiti nə qədər tez dövr edərsə, o tədavül sferasında və istehsal sferasında nə qədər az müddət qalarsa, müəssisəyə bir o qədər də az dövriyyə vəsaiti lazım olur. Müəssisələrdə və- saitin dövr etməsinin sürətləndirilməsi öz dövriyyə vəsaiti- nə olan tələbatı azaldır, istehsalı genişləndirmək üçün maddi vəsaiti azad edir, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasına imkan yaradır və müəssisələrin rentabelliyini yüksəldir. Dövriyyə vəsaitinin istifadə edilməsinin səmərəliliyi- nin ən ümumi iqtisadi göstəricisi dövriyyə vəsaitinin hər bir manatına düşən məhsul realizasiyası həcmindən ibarətdir. Müəssisələrdə vəsaitin dövriyyəsinin sürətləndirilmə- si və bununla əlaqədar olaraq istehsal ehtiyatlarının azal- dılmaşı, materialların saxlanılması xərclərini ixtisar edilir, onların itkisini və xarab olması hallarını azaldır, məmulat vahidinə düşən qeyri – müstəqim xərclərin miqdarını aşağı salır və bank kreditinin bir hissəsindən və borc alınmış həmin pul üçün verilən faizdən müəssisəni azad edir, yəni məhsulun maya dəyərini aşağı salır. Pul vəsaitinin mate- rial ehtiyatlarından və bitirilməmiş istehsaldan saldırılması və onların dövlət bankındakı hesablaşma hesabına daha çoxlu toplanması müəssisələr üçün faiz şəklində əlavə gəlir verir ki, bu da həmin pul vəsaitinin dövlət bankında saxlanılmasına görə müəssisələrə verilən faizdən ibarətdir. Beləliklə, dövriyyə vəsaitinin dövretmə sürətinin artması 193 nəticəsində maya dəyərinin aşağı salınması və əlavə gəli- rin əldə edilməsi müəssisələrin rentabelliyini artırır. Müəssisələrdə vəsaitin dövretmə sürətinin artırılma- sının iqtisadi əhəmiyyəti habelə ondan ibarətdir ki, müəs- sisə onun sərəncamında olan dövriyyə vəsaiti ilə xalq tə- sərrüfatına daha çox məhsul verməyə imkan tapır. Dövriyyə vəsaitinin dövr etməsi müəssisələrin fəaliy- yətinin bütün növlərindən asılıdır. İstehsalın təşkili və mə- dəniyyəti, texnikanın səviyyəsi və ondan istifadə edilməsi dərəcəsi, texnologiyanın keyfiyyəti, təchizata, istehsala və məhsul satışına rəhbərlik etmə sistemi, müəssisələrdə plan işinin, maliyyə-hesabat işinin vəziyyəti dövretmə göstəri- cilərinə təsir göstərir. Belə bir cəhət onunla izah edilir ki, bütün dövriyyə vəsaitinin dövretmə sürəti onun ayrı – ayrı hissələrinin dövr etməsindən əmələ gəlir. Xammal və materiallar nə qədər tez dövr edərsə, yəni onlar nə qədər tez hazır məhsul şəklinə düşərsə, müəssisənin vəsaiti də bir o qədər tez dövr edər. Hazır məhsul nə qədər tez satı- larsa, vəsaitin dövrü də bir o qədər sürətlənmiş olar və i. a. Bu və ya digər iş sahəsində – anbarlarda, sexlərdə, tədavül sferasında vəsaitin dövr surəti müəssisənin (sexin, şöbənin) hər bir istehsal halqasının fəaliyyətindən asılıdır; hər bir müəssisənin bütün dövriyyə vəsaitinin dövr surəti isə onun ayrı – ayrı növləri üzrə olan vəsaitin dövr surətin- dən asılıdır. Vəsaitin dövr etməsinin əsas göstəricisi dövriyyə su- rətindən və dövriyyə müddətindən ibarətdir. Dövriyyə sü- rəti müəyyən vaxt ərzində vəsaitin dövri sayı ilə, dövriyyə müddəti isə vəsaitin bir dəfə dövr etməsi üçün lazım olan günlərin miqdarı ilə ölçülür. 194 Sənaye müəssisələrində dövriyyə vəsaitinin dövret- mə surəti göstəriciləri mövcud olan müəssisə topdansatış qiymətləri üzrə (dövriyyə vergisiz) realizə edilmiş əmtəə- lik məhsuldan alınmış məbləğə (tullantılardan hazırlanmış çox işləyən mallar da daxil olmaqla) və mövcud dövriyyə vəsaiti məbləğinə əsasən hesablanır. Vəsaitin dövr surətini hesablayarkən ay 30 günə, rüb 90 günə, il isə 360 günə bə- rabər götürülür. Müəssisənin sərəncamında olan dövriyyə vəsaitinin məbləği həmin vəsaitin müəyyən dövrdəki orta rəqəmi şəklində müəyyən edilir. Normalaşdırılan dövriyyə vəsaiti üzrə onların orta rəqəmi həm plan üzrə, həm də faktiki olaraq müəyyən edilir; normalaşdırılmayan dövriyyə vəsa- iti üzrə yalnız onların faktiki orta məbləği göstərilir. Bu və ya digər dövriyyə vəsaiti növünün orta qalıq rəqəmi qalıq sıralarının orta arifmetik miqdarının hesablanması yolu ilə təyin edilir. Qalıq sırası nə qədər çox götürülərsə onların orta rəqəmi daha düzgün olar. Dövriyyə vəsaitinin orta aylıq qalığını mühasibat ba- lansının məlumatı üzrə təyin etmək olar. Bunun üçün ayın əvvəlindəki və axırındakı qalıq məbləğini toplayıb 2 yerə bölmək lazımdır. Orta rüblük qalıq, bu rübdəki üç ayın orta qalıqlarına əsasən hesablanır. Dövriyyə vəsaitinin orta illik qalığı orta rüblük qalıqlara əsasən hesablanır. Normalaşdırılan dövriyyə vəsaitinin plan üzrə orta qalığını hesablayarkən aşağıdakını nəzərə almaq lazımdır. Rüb ərzində orta aylıq normativi müəyyən etmək üçün rüb ərzindəki normativ artımının məbləğini rübdəki ayların sayına bölməli və hər ay üçün alınan normativ artımını ayın əvvəlindəki normativin üzərinə gəlməlidir. Nəticədə ayın axırına aid normativ əldə edilir. Dövriyyə vəsaitinin 195 orta illik normativi orta rüblük normativlərə əsasən müəyyən edilir. Normallaşdırılmayan dövriyyə vəsaiti üzrə yalnız faktiki orta qalıqlar müəyyən edilir, çünki bu vəsaitin dövr surəti üzrə plan göstəriciləri müəyyən edilmir. Normalaşdırılmayan vəsaiti dövretmə sürətini hesab- layarkən pul vəsaitinin hamısı hesaba alınmır. Müəssi- sələrin Dövlət bankındakı hesablaşma hesablarında olan pul vəsaiti nəzərə alınmır. Bu, ondan irəli gəlir ki, döv- riyyə vəsaitlərinin dövranı prosesində müəssisələr dövret- mə surətini artırmaq və daxili ehtiyatları səfərbərliyə al- maq yolu ilə vəsaiti, material ehtiyatlarından, bitməmiş is- tehsalından, hazır məhsul ehtiyatlarından debitor borcla- rından saldırıb pul formasına çevirir və Dövlət bankındakı hesablaşma hesabında saxlayır. Bununla əlaqədar olaraq, dövretmə sürətini hesabla- yarkən hesablaşma hesabında olan pul vəsaitini müəssisə- nin normalaşdırmayan dövriyyə vəsaiti tərkibinə daxil et- mək olmaz. Bununla bərabər müəssisələrin əsaslı təmir və əsaslı tikinti üzrə plandan əlavə apardıqları kapital qoyulu- şunu qanunsuz olaraq dövriyyə vəsaiti hesabına təmin et- dikləri bir çox hallara və müəssisənin müxtəlif xüsusi fondlardan artıq xərclərə yol verməsinə də təsadüf edilir. Dövriyyə vəsaitindən bu cür qeyri – düzgün istifadə edil- məsi nəticəsində onların dövr surəti ləngidilir. Bu və digər ləngiməni aşkara çıxarmaq üçün aşağıda- kı halları nəzərə almaq və müəssisənin sərəncamındakı nor- malaşdırılmayan dövriyyə vəsaitinə əlavə etmək lazımdır: Sənaye bankına yaxud baş idarələrə amortizasiya ayırmaları hesabına artıq verilmiş məbləğlər; əsaslı təmirə və kapital qoyuluşuna qanunla mənbələrdən əlavə sərf edi- 196 lən dövriyyə vəsaiti, xüsusi fondlar və digər məqsədli mənbələr hesabına maliyyələşdirilən məsrəflər üzrə artıq xərclər və habelə fərdi mənzil tikintisi üzrə haqq – hesabın bank tərəfindən verilən müvafiq borclardan artıq olan his- səsidir. Mövsümlə əlaqədar olaraq əmtəə – material vəsaiti yığılıb qalmış müəssisələrdə normalaşdırılan vəsaitin plan üzrə orta qalıqlarını müəyyən etmək üçün normativ məb- ləğinə bu məqsəd üçün faktiki alınan kreditlər və müəssisə kreditləşdirilən zaman mal verən təşkilatların Dövlət bankı tərəfindən ödənilmiş borcu əlavə edilir. Əmtəə – material vəsaitinin mövsümlə əlaqədar olmayan normadan artıq qalıqları, Dövlət bankı tərəfindən kreditləşdirilmiş olsa da, belə normativə əlavə edilmir. Dövriyyə vəsaitinin dövr etməsinin sürətləndirilməsi əsas yer tutur bu səbəbdən bu prosesi nəzərdən keçirir. Dövriyyə vəsaitinin dövretmə sürətini artırmaq hər bir müəssisənin ən mühüm iqtisadi vəzifəsidir. Sənayedə bütün dövriyyə vəsaitinin dövr müddətinin təkcə bir gün azaldılması müəssisələrdə bir neçə milyon manat vəsaitin azad olunmasına imkan yaradır. Dövriyyə vəsaitinin dövr- etmə surətinin artırılması dövlətə minimum vəsait sərf et- məklə istehsalı genişləndirməyə, xalq təsərrüfatının möv- cud resursları ilə təsərrüfatımızın inkişaf surətini artırmağa imkan verir. Müəssisələrin vəsaitinin dövretmə surətini artırmaq üçün məhsulun istehsalı sferasında, material – texniki təc- hizat sahəsində, müəssisələrin satış fəaliyyətində və mal təhvil verən, habelə mal alan təşkilatlarla haqq – hesabın təşkilində bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi lazımdır. |