Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

ləşmə mənbələrinə görə investisiya qoyuluşları dörd qrupa 
bölünür:  mərkəzləşdirilmiş  investisiya  qoyuluşu  (dövlət 
büdcəsindən  ayrılan  vəsait  hesabına  yaradılır),  qeyri  – 
mərkəzləşdirilmiş investisiya qoyuluşu (əsasən, müəssisə-
lərin mənfəəti hesabına yaradılır), xarici ölkələrin  investi-
siya qoyuluşu və tikintidaxili ehtiyatlar hesabına əldə edi-
lən vəsait. Son illərdə mərkəzləşdirilmiş şəkildə istehsalın 
inkişafına  ayrılan  investisiya  qoyuluşunun  həcmi  xeyli 
azalmış,  xarici  ölkələrin  investisiya  qoyuluşları  isə  art-
mışdır. 
Dövlət investisiyaları vergilər, dövlət müəssisələrinin 
mənfəəti,  yeni  pul  emissiyası,  daxili  və  xarici  istiqrazlar 
buraxılmasından  hökumətin  əldə  etdiyi  gəlirlər  hesabına 
həyata keçirilir.  
Xüsusi  investisiyalar  bölünməz  xüsusi  mənfəət, 
amortizasiya  fondu,  xaricdən  cəlb  edilən  uzunmüddətli 
kredit,  xüsusi  kapitalı  artırmaq  məqsədi  ilə  səhmlərin,  is-
tiqrazların,  digər  qiymətli  kağızların  satışından  alınan 
vəsait hesabına həyata keçirilir.  
Lakin  xüsusi  kompaniyaların  və  sahibkarların  uzun 
müddət  üçün  qoyduqları  investisiyaların  əhəmiyyətli  his-
səsi son nəticədə dövlətin nəzarət dairəsinə düşə bilir. Öl-
kədə bazar iqtisadiyyatının inkişafı, dövlətin iqtisadi rolu-
nun artması ilə  əlaqədar  dövlət investisiyasına  ehtiyac  da 
artır.  Xüsusilə  yüksək  mənfəət  və  sosial  nəticə  əldə  edə 
bilməyən  xüsusi  təsərrüfat  sahələrində,  məsələn,  infra-

---

 
 
215 
struktur  sahələrdə  dövlət  investisiyası  əsasında  tikilən 
müəssisələr  özlərinin  istehsal  –  təsərrüfat,  ticarət  –  kom-
mersiya  əlaqələrini  daha  tez  canlandırılmaqla  bazarda 
mövqelərin möhkəmləndirmək imkanı qazana bilir. 
İri  müəssisələr  xüsusi  pul  vəsaitləri  hesabına  özləri-
nin  iqtisadi  artımını  maliyyələşdirməyə  üstünlük  verirlər. 
Bu yalnız bir səbəblə: kreditorlara faiz ödəməklə əlaqədar-
dır. Bir çox müəssisələr bölünməz mənfəətə vəsait qoyma-
ğa çalışırlar. Bölünməz mənfəət bütün xərclərin yerini dol-
durduqdan,  vergiləri  ödədikdən  sonra  müəssisənin  sərən-
camında qalan vəsaitdir. 
Xüsusi  vəsaitlər  hesabına  kapitalı  artırmağın  digər 
yolu aktivlərin realizasiyasıdır. Aktivlərin realizasiyası zə-
ruri  vəsaitləri  toplamaq  məqsədilə  müəssisəyə  məxsus 
olan  istifadə olmayan əmlakın satılışıdır. Bu daxili mənbə 
vasitəsilə əldə edilən xalis gəlir hesabına kapitalın həcmi-
nin artırılması, mənfəətin investisiyalaşması adlanır. 
Müəssisənin  daxili  maliyyələşdirmə  mənbələrinə 
amortizasiya ayırmaları da daxil edirlər. İstifadə prosesin-
də köhnəlmiş olan əsas vəsait müəssisədə amortizasiya he-
sabına  bərpa  olunur.  Pul  formasındakı  amortizasiya  ayır-
maları  müəssisənin  amortizasiya  fondunu  təşkil  edir. 
Amortizasiya fonduna keçirilən vəsait, tikinti işlərinə,  ya-
xud  köhnəlmiş  və  sıradan  çıxmış  obyektlərin  yeniləri  ilə 
əvəz edilməsinə və qismən də işləməkdən olan əsas vəsai-
tin əsaslı təmirinə və modernləşdirilməsinə xərclənir. 
Daxili  mənbə  hesabına  investisiyanın  maliyyələşdi-
rilməsi heç də bütün vergilərdən azad olmayıb, özü müəy-
yən xərclərlə əlaqədar olur. Bir sıra müəssisələr bölünməz 
mənfəəti  daxili  maliyyələşməyə  sərf  etməkdən  daha  çox 
xarici  layihələrə  qoymağa  üstünlük  verirlər.  Onların  çoxu 

---

 
 
216 
bu  və  ya  digər  dərəcədə  xarici  maliyyələşdirmədən  asılı 
olur. Burada əsas məsələ  maliyyələşdirmənin xarici mən-
bələrindən  istifadə  etmək  deyil,  yalnız  hansı  üsulla,  nə 
vaxt  və nə qədər pul cəlb etməkdən ibarətdir.  
Ümumiyyətlə, investisiyaların qoyulması əsasən döv-
lətdən kənar mənbələrdən formalaşır.  
Müəssisənin  maliyyələşdirmə  mənbəyi kimi  borc  və 
səhm  kapitalından  da  istifadə  edilir.  Ümumiyyətlə  borc 
kapitalı  səhm  kapitalından  ucuz  olur,  çünki  borca  görə 
ödənilən  faiz  tutumuna  aid  olan  məbləğdən  çıxılır.  Belə-
liklə,  böyük  borclar  yüksək  risklə  bağlı  olur,  müəssisələr 
faizi ödəmək və borcu qaytarmaq imkanını itirə bilər. 
İnvestisiya qoyuluşunda iki başlıca xarici maliyyələş-
dirmə  mənbəyini:  borc  kapitalı  və  səhm  kapitalından 
istifadə  edilir.  Hər  iki  mənbə  dörd  müxtəlif  istiqamətdən: 
a)uzunmüddətli ssudalardan: b) lizinqlərdən (uzunmüddətli 
icarədən), v) istiqrazlardan: q) səhmlərdən maliyyələşir. 
Uzunmüddətli borc ödəmə müddəti bir ili ötən borc-
dur. Belə borclar ödənilən və ödənilməyən ola bilər. Ödə-
nilən borcun daha geniş yayılmış növü ipotekadır. 
Lizinq  uzunmüddətli  icarəyə  dair  qanuni  müqavilə 
olub, istifadə hüququna görə aktivin sahibinə istifadəçinin 
öhdəliyidir. Hər hansı bir mülkiyyəti və ya avadanlığı əldə 
etməklə əlaqədar kommersiya kreditindən vəsait götürmək 
üçün  müəssisə  lizinq  xidmətindən  və  ya  uzunmüddətli 
icarədən istifadə edirlər. 
İstiqraz kapital cəlb etmək üçün satışa buraxılan borc 
öhdəliyidir.  Bütün  mənbə  imkanları  müəssisə  səfərbər 
edərək öz maliyyə ehtiyaclarını ödəyə bilər. 
Bütövlükdə xarici kapital qoyuluşunun maliyyələşdi-
rilməsi  xarici  dövlət  vəsaiti,  müəssisə  və  təşkilatların  xü-

---

 
 
217 
susi  vəsaitləri  hesabına  həyata  keçirilir.  Xarici  dövlət  və-
saitlərinə büdcə təsisatları, müəssisə və təşkilatların xüsusi 
vəsaitlərinə  isə  –  amortizasiya  ayırmaları,  mənfəət  və  tə-
sərrüfat üsulu  ilə aparılan tikintinin dəyərinin aşağı salın-
masından qənaət, daxili ehtiyatların  səfərbərliyə alınması 
və s. daxildir.  
Xarici investisiya müəssisələrdə mənfəət investisiyası-
nın  maliyyələşdirilməsinin  başlıca  mənbəyidir.  Mənfəət  – 
izafi  məhsulun  dəyərini  ifadə  edən  müəssisənin  xalis 
gəlirinin  başlıca  formasıdır.  Onun  məbləği  əmtəənin  xid-
mətin  satış  qiyməti  ilə  dəyərinin  maya  dəyəri  arasındakı 
fərqi təşkil edən pul gəlirlərinin bir hissəsidir. Xarici hüqu-
qi şəxslərdə mənfəət müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin 
nəticəsinin  ümumiləşdirici  göstəricisidir.  Müəssisədə  əldə 
edilən  mənfəətdən  büdcəyə  vergi  və  digər  tədiyyələri 
ödədikdən  sonra  xalis  mənfəət  qalır.  Onun  bir  hissəsini 
istehsal və sosial  xarakterli kapital  qoyuluşuna  yönəltmək 
olar. Mənfəətin bu hissəsi investisiya yığım fondu tərkibin-
də  və  ya  müəssisədə  yaradılmış  digər  analoji  fondlar  tər-
kibində istifadə edilir. 
Xarici  müəssisələrdə  investisiyanın  maliyyələşdiril-
məsinin ikinci ən böyük mənbəyi amortizasiya ayırmaları-
dır. Müəssisədə əsas fondların dəyərcə köhnəlmənin yığı-
mı mütəmadi (hər ay) baş verir. Lakin əsas istehsal fondla-
rı  hər  bir  təkrar  istehsal  mərhələsindən  sonra  natural  for-
mada  ödənilməni  tələb  etmir.  Nəticədə  sərbəst  pul  vəsaiti 
formalaşır  (amortizasiya  ayırmalarını  istehsal  xərclərinə 
daxil etmək yolu ilə) və bu müəssisənin əsas kapitalın tək-
rar  istehsalının  genişləndirilməsinə  yönəldilə  bilər.  Bun-
dan əlavə hər il yeni obyektlər istismara verilir ki, bunlara 
da müəyyən edilmiş norma üzrə (balans dəyərindən faizlə) 

---

 
 
218 
amortizasiya hesablanır. Lakin bu kimi obyektlər normativ  
xidmət müddəti qurtaranadək ödəmə tələb etmir.  
Əmtəə  istehsalçılarının  rəqabətinin  nəticəsi  olaraq 
irəli gələn əsas fondların təzələnməsinin zəruriliyi müəssi-
sələri  məcbur  edir  ki,  onlar  sonrakı  investisiya  qoymaq 
üçün  yığım  yaratmaq məqsədilə  avadanlığın surətlə silin-
məsini  həyata  keçirsinlər.  İnvestisiyanın  iqtisadi  cəhətdən 
həvəsləndirici  kimi  sürətli  amortizasiya  normativ  xidmət 
müddətinin süni qısaldılması və müvafiq olaraq amortiza-
siya normasının artırılması üsulu ilə aparılır.