Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Müəssisələrin rentabelliyi üç göstərici üzrə, yəni
məhsul buraxılışının rentabelliyi, məhsul realizasiyasının rentabelliyi və müəssisənin bütün istehsal – təsərrüfat fəaliyyətinin rentabelliyi üzrə hesabat aparılır. Məhsul buraxılışının rentabelliyini təyin etmək üçün əmtəəlik məhsul buraxılışının müəssisə topdansatış qiy- məti üzrə ümumi məbləğini həmin məhsulun maya dəyəri ilə müqayisə etmək lazımdır. Məhsul realizasiyasının rentabelliyi də yuxarıda göstərilən qaydada müəyyən edilir, lakin burada məhsulun buraxılışı deyil, satışı məbləği əsas götürülür. Müəssisənin istehsal – təsərrüfat fəaliyyətinin renta- belliyi həm məhsulun satışı nəticələrini və həm də satışdan kənar gəlir və zərərləri nəzərdə tutulur. Satışdan kənar gə- lir ilə zərərlər bilavasitə məhsulun istehsalı və realizasiya- sı ilə əlaqədar deyildir. Müəssisələrin satışından kənar zə- 294 rər və itkilərinə təbii fəlakət nəticəsində əmələ gələn zərər- lər, iddia müddəti qurtardığı üçün ləğv edilən borclar və arbitraj və ya məhkəmə tərəfindən rədd edilən və ümidsiz sayılıb ləğv edilən borclar, müəssisələrin mənzil – kom- munal təsərrüfatının istismarından əmələ gələn zərərlər, hesabat ilində aşkarlara çıxarılmış, lakin keçən illərə aid olan zərərlər ləğv edilmiş, istehsal sifarişləri üzrə itkilər və sair zərərlər daxildir. Müəssisənin satışdan kənar mədaxil və məxaricləri mənfəət və zərərlər üzrə xüsusi hesabda uçota alınır. Müəssisənin həmin hesab üzrə uçota aldığı mədaxil və məxariclərinin məbləği məhsulun satışından alınan nəticə- lərlə birlikdə onun fəaliyyətinin son nəticəsini, yəni müəy- yən dövr ərzində mənfəət və ya zərərini təşkil edir. Bu son maliyyə nəticəsi müəssisənin mühasibat balansında əks et- dirilir və buna görə də ona balans mənfəəti və ya balans zərəri deyilir. Müəssisənin faktiki rentabelliyi balans nəti- cəsinə əsasən müəyyən edilməlidir. Satışdan kənar zərərlər (mənzil – kommunal təsərrü- fatlarının istismarı nəticəsində əmələ gələn zərərlər istis- na olmaqla) adətən planlaşdırılmır. Bu zərərlər müəssisə- nin rentabelliyini aşağı salır. Müəssisənin istehsal təsərrüfat fəaliyyətinin renta- belliyi müəssisənin yalnız istehsal fəaliyyəti üzrə deyil, eyni zamanda təchizat – satış və maliyyə işləri üzrə əldə etdiyi nəticələrinin göstəricisidir. Müəssisədə uçot, təchi- zat, satış və maliyyə işləri nə qədər yaxşı təşkil edilərsə, müxtəlif itkilər bir o qədər az və rentabellik isə bir o qədər yüksək olar. Rentabellik, alınan vəsaitin düzgün istifadə edilməsindən, alıcı müəssisələr və mal verənlərlə vaxtında haqq – hesab aparılmasından, maliyyə planın bütün gəlir 295 maddələri üzrə yerinə yetirilməsindən və planda nəzərdə tutulmuş məsrəflər üçün vəsaitin qənaətlə istifadə edilmə- sindən asılıdır. Müəssisə bütün sahələrdə öz vəsaitindən nə qədər qənaətlə və səmərəli istifadə edərsə, bir qədər çox mənfəət əldə edər və onun maliyyə vəziyyəti bir o qə- dər yaxşı olar. Müəssisəyə düzgün rəhbərliyin ən mühüm şərti və tələbi rentabelli işin təmin edilməsindən ibarətdir. Müəssi- sənin rentabelsiz, zərərlə işləməsi, ona bilavasitə ziyan vu- rur. Zərərlərin ödənilməsi üçün müəssisənin borc alması, başqasının hesabına yaşamaq əhval – ruhiyyəsi doğurur, müəssisənin işi üzərində manatla nəzarəti zəiflədir. İstehsalın rentabelliyini yüksəltməyinin əsas yolu məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasından ibarətdir. Müəssisə məhsulun maya dəyərini aşağı salmaqla alınan mənfəətin miqdarını artırır və öz rentabelliyinin səviyyəsi- ni yüksəldir. Müəssisənin rentabelliyini yüksəltmək üçün məhsu- lun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və istehsal həcminin ar- tırılması ciddi əhəmiyyətə malikdir ki, bunlar da məmulatın maya dəyərinin aşağı salınmasına səbəb olur və eyni za- manda müəssisələrin böyük məbləğdə mənfəət götürülmə- sini təmin edir. Bu mənfəəti müəssisə yalnız, istehsal etdiyi məhsulu realizə etdikdən sonra ala bilər. Məhsulun – satışın ləngiməsi, alıcılardan tədiyyələrin vaxtında alınmaması müəssisənin mənfəətinin məbləğini aşağı salır. Müəssisələr tərəfindən buraxılan ayrı – ayrı məmulat növlərinin rentabelliyi eyni olmur. Bəzi məmulatlar çox rentabelli, bəziləri isə az rentabelli olur. Buna görə də müəssisə rentabelliyinin ümumi səviyyəsi buraxılan məhsu- 296 lun ümumi çeşidində ayrı – ayrı məhsul növlərinin xüsusi çəkisinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq dəyişə bilər. Müəssisə rentabelliyinin yüksəldilməsinin mühüm şərti bütün böyük və kiçik təsərrüfat işlərində qənaət üsu- luna ciddi riayət olunmasından, təsərrüfatsızlıqdan irəli gələn hər cür qeyri – məhsuldar məsrəf və itkilərə qarşı qəti mübarizə aparılmasından ibarətdir. Vəsaitin düzgün, qənaətlə sərf edilməsi plan və maliyyə intizamına ciddi riayət olunmasına, vəsaitin müəyyən olunmuş plana tama- milə uyğun surətdə sərf edilməsinə əsaslanır. Plan – ma- liyyə intizamına nə qədər ardıcıl və ciddi riayət olunursa, müəssisə bir o qədər az itki vermiş olur, deməli, onun rentabelliyi bir o qədər yüksək olur. Müəssisələrdə təsərrüfat hesabının möhkəmləndiril- məsi və inkişaf etdirilməsi istehsalın rentabelliyini yük- səltmək vəzifəsinin həyata keçirilməsində mühüm rol oy- nayır. |