Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

2.2.  Sex və istehsal sahələri, onların növləri, quruluĢu, 
prinsipləri 
 
Müəssisədaxili quruluşunda əsas məhsul istehsaledici 
bölmə  sexdir.  Sexin  müəssisədə  rolu  böyükdür,  o,  əsas 
istehsal  –  inzibati  vahididir.  Adətən,  sexdə  eynicinsli  və 
təyinatlı  məhsullar istehsal  edilir  və ona  görə  də bir qayda 
olaraq,  sexlər  texnoloji  proseslərin  vəhdətliyi,  ərazi  bütöv-
lüyü  və  ixtisaslaşdırılması  ilə  xarakterizə  olunur.  Sənaye 
müəssisələrində müxtəlif təyinatlı və xarakterli sexlər yara-
dılır.  Məhsulun  hazırlanmasındakı  iştirakına  görə  müəssi-
sənin  tərkibinə  daxil  olan  sexlər  aşağıdakı  dörd  qrupa 
bölünürlər: a) əsas sexlər – bilavasitə maddi nemətlər isteh-
salı ilə məşğul olurlar. Odur ki, müəssisənin tərkibində əsas 
sexlərin  xüsusi  çəkisi  nə  qədər  çox  olarsa,  bir  o  qədər  də 

---

 
 
25 
həmin müəssisənin məhsul buraxma qabiliyyəti yüksək olar. 
Əsas sexlərə  misal olaraq, maşınqayırma zavodlarında ha-
zırlıq,  emaletmə  və  yığma  sexlərini;  metallurgiya  kombi-
natlarında – domna, marten, prokat və koks sexlərini; toxu-
culuq fabriklərində – əyirici, toxucu və bəzəkvurma sexləri-
ni  göstərmək  olar;  b)  köməkçi  sexlər  –  bilavasitə  məhsul 
istehsalı ilə məşğul olmur, lakin onlar əsas sexlərin normal  
fəaliyyət  göstərmələri  üçün  bütün  zəruri  şəraiti  yaradırlar. 
Köməkçi sexlərə misal olaraq, alət, təmir, model və qeyri-
standart  avadanlıqlar  hazırlayan  sexləri  göstərmək  olar; 
c)xidmətedici  sexlər  –  də  köməkçi  sexlər  kimi    bilavasitə 
məhsulun  hazırlanmasında  iştirak  etmir,  lakin  onlar  həm 
əsas, həm də köməkçi sex və təsərrüfatların normal fəaliy-
yət  göstərmələri  üçün  bütün  zəruri  şəraiti  yaradırlar.  Xid-
mətedici  sex  və  təsərrüfatlara  misal  olaraq,  nəqliyyat  və 
enerji  sexlərini,  anbar  təsərrüfatını,  eksperimental  sexləri, 
su  təchizatını  və  s.  göstərmək  olar;  d)  əlaltı  sexlər  –  əsas 
sexlərin  istehsal  tullantılarından  təkrarən  istifadə  edilməsi 
məqsədilə yaradılır və onlar müəssisədə hazırlanan məhsul-
ların  maya  dəyərinin  aşağı  salınmasında  mühüm  rol  oy-
nayırlar.  Belə  sex  təsərrüfatlara  misal  olaraq,  tara  hazırla-
yan sexləri, karxanaları, işlənmiş yağların regenerasiyası ilə 
məşğul olan sexləri göstərmək olar. 
Elmi-texniki  tərəqqinin  təsiri  altında  müəssisə    miq-
yasında əmək bölgüsü daha da dərinləşir ki, bu da öz əksi-
ni  sexlərin  quruluşunun  təkmilləşdirilməsində    və  onların 
qurulması prinsiplərində tapır. Əsas istehsalın ixtisaslaşdı-
rılması  səviyyəsindən  asılı  olaraq,  müəssisənin  sexləri 
aşağıdakı üç prinsip üzrə qurulur: 
Texnoloji  prinsip  üzrə  qurulmuş  sexlər  əsasən,  fərdi 
və  kiçik  seriyalı  istehsal  şəraitində  geniş  tətbiq  edilir, 

---

 
 
26 
çünki bu zaman hazırlanan məhsulların nomenklaturu çox 
geniş olur və onlar əksər hallarda təkrarlanmır. Texnoloji 
prinsip üzrə qurulmuş sexlərin bir sıra üstün cəhətləri var-
dır:  istehsalın  ixtisaslaşdırılmasının  daha  da  dərinləşdiril-
məsi  üçün  geniş  imkanlar  yaranır;  istehsala  rəhbərlik  və 
texnoloji  proseslərin  gedişatına  operativ  nəzarət  asanlaşır 
(sadələşir);  mövcud  maşın  və  avadanlıqlardan,  texnoloji 
alət və tərtibatlardan, həmçinin maddi-enerji və əmək ehti-
yatlarından səmərəli istifadə olunur; texnoloji istehsal tul-
lantılarının həcmi minimuma endirilir; boşdayanma halları 
aradan qaldırılır və s.  
Bununla belə, texnoloji prinsip üzrə qurulmuş sexlərin 
bəzi  qüsur  cəhətləri    də  vardır:  hər  bir  sexdə  müxtəlif  no-
menklaturalı    və  çeşidli  məhsullar  istehsal  edildiyindən 
maşın və avadanlıqları tez-tez yenidən sazlamaq lazım gə-
lir ki, bu da çoxlu vaxt itkisinə səbəb olur; sexlərdə maşın 
və  avadanlıqlar  məhsulların  hazırlanmasının  texnoloji  ar-
dıcıllığı üzrə yerləşdirildiyindən (quraşdırıldığından) müx-
təlif  növ  məhsullar  istehsal  edildiyi  hallarda  əməliyyat-
ların  tərkibi  və  ardıcıllığının  dəyişdirilməsi  zərurəti  mey-
dana  çıxır  ki,  bu  da  sexdaxili  yükdaşımaların  həcmini 
çoxaldır, istehsal tsiklinin uzunluğunu artırır və vaxt itkisi-
nə yol verir. Hər bir sex yalnız özünün icra etdiyi əməliy-
yata  (işə,  xidmətə)  cavabdeh  olduğu  üçün  həmin  sexin 
işçilərinin məsuliyyətini azaldır və texnoloji intizama ria-
yət edilməsi pozulur və s.