Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

 

---

 
 
47 
3.2.  Sahibkarlıq fəaliyyətinin sahələri 
 
Sahibkarlıq maddi nemət və xidmət tələbatlarını ödə-
mək üçün ixtisaslaşan məqsədyönlü əmək fəaliyyəti dairə-
sidir.  Müasir  şəraitdə  sahibkarlıq  fəaliyyəti  bazar  iqtisa-
diyyatı  əsasında  qurulur.  Sahibkarlıq  fəaliyyətinin  təşkili 
sahələrinin  düzgün  müəyyənləşdirilməsindən  ibarətdir. 
Bunun üçün sahibkarlıq fəaliyyətinin subyekti elə olmalı-
dır  ki,  o,  mövcud  ehtiyatlardan  daha  səmərəli  istifadə  et-
məklə istehsalın  yüksək son mərhələsinə nail olmasını tə-
min  edə  bilsin.  İstehsalın  konkret  şəraitindən  asılı  olaraq, 
sahibkarlıq  fəaliyyətinin  formalaşdırılmasında  əməyin  el-
mi təşkilinin tələbləri, fiziologiya, psixologiya və gigiyena 
tövsiyələri, mühəndis texnologiyası və texniki estetikanın 
tələbləri nəzərə alınmalıdır. 
Müasir  tələblərə  cavab  verərək,  dünya  ölkələrinin 
təcrübəsi göstərir ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin subyekti sa-
hələri  kimi  məhsul  istehsalı,  onların  satışı  və  ya  müxtəlif 
növ xidmətlər göstərilməsi formasında həyata keçirilən iq-
tisadi  fəaliyyət  növləri  çıxış  edə  bilər.  Bazar  iqtisadiyyatı 
şəraitində hər kəs özünə peşə seçməkdə tam azadlığa ma-
lik olduğu üçün sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaqda 
tam azaddır, lakin hər bir adam – sahibkar müəyyən məb-
ləğdə  kapitala,  əmlaka  malik  olmalıdır.  Bununla  belə, 
“sahibkarlıq”  fəaliyyətinin  adi  “təsərrüfatçılıq”,  ”biznes”  
və “kommersiya” fəaliyyətindən fərqlənir. 
Təsərrüfatçılıq  fəaliyyəti  istehsal  ehtiyatlarının  əvvəl 
texnika  və  texnologiyasının  mövcud  səviyyəsində  olduğu 
kimi,  yəni  heç  bir  yenilik  risk  etmədən  həyata  keçirilir, 
halbuki,  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  məzmununu  təşəbbüs-
karlıq və yenilikçilik təşkil edir və müəyyən risk ilə əlaqə-
dardır.  Risk  sahibkarlıq  fəaliyyətində  əsas  rol  oynayır. 

---

 
 
48 
Riskin bütün cəhətlərini dərindən öyrənmədən və onu lazı-
mınca  qiymətləndirmədən  sahibkarlıq,  həmçinin    təsərrü-
fatçılıq  fəaliyyətinin  taktika  və  strategiyasını  düzgün 
müəyyənləşdirmək  olmaz.  Risklərin  aşağıdakı  növlərini 
fərqləndirirlər: a) məhsulların nəql edilməsi və istehlakçı-
lar  tərəfindən  alınması  riski;  b)  istehlakçıların  tədiyyə 
qabiliyyətli tələbləri və onların ödənişi həyata keçirməmə-
yi  nailiyyətləri  ilə  əlaqədar  olan  risk;  c)  xarici  mühitin 
təsiri,  o  cümlədən  valyuta  kursunun  və  valyuta  dönərliyi-
nin tərəddüd etməsi ilə bağlı olan risk; d) bazarın konyuk-
turunun formalaşmasında xüsusi əhəmiyyəti olan pul vəsa-
itlərinin köçürülməsinə, ixrac-idxal əməliyyatlarına və bir 
çox  başqa  tədbirlərə  yönəldilən  məhdudiyyətlər  və  qada-
ğalarla əlaqədar olan risk. 
Biznes  fəaliyyəti,  əsasən,  qısamüddətli  bir  prosesdir, 
o, birdəfəlik akt olub, hər hansı bir konkret işin, əməliyya-
tın yerinə yetirilməsi, sövdələşmənin reallaşması ilə əlaqə-
dardır.  Bundan  fərqli  olaraq,  sahibkarlıq  fəaliyyəti  daimi 
bir  prosesdir,  biznes  fəaliyyətinə  nisbətən  daha  geniş 
dairəni əhatə edir: birincisi, sahibkarlıq bazar iqtisadiyya-
tını daha dolğun əks etdirdiyinə görə, onu biznes iqtisadiy-
yatı  deyil,  sahibkarlıq  iqtisadiyyatı  adlandırırlar;  ikincisi, 
təkcə  yenilikçilik  qabiliyyətinin  deyil,  eyni  zamanda  təd-
qiqatçılıq  və  müstəqil  qərar  qəbul  etmə  və  onları  həyata 
keçirmə bacarığının məcmusudur. 
Biznesin  müxtəlif  subyektləri  mövcuddur,  onlardan 
ilk  əvvəl  müəyyən  işin  yerinə  yetirilməsidir.  Adi  həyatda 
işlə  məşğul  olanları  “işgüzar”,  “iş  adamı”,  “işlə  məşğul 
olan  adam”,  “bizneslə  məşğul  olan  adam”,  “biznesmen” 
adlandırırlar.  Real  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  işgüzar 
adamlar digər məqsədyönlü işlərlə yanaşı, sahibkarlıq fəa-

---

 
 
49 
liyyətini  də  həyata  keçirirlər.  Bu  baxımdan,  sahibkarlıq 
biznesin subyektlərindən biridir. 
Biznesin  ikinci  subyekti  məhsul,  iş  və  xidmət  isteh-
lakçılarıdır.  Bu  subyektlərə,  həm  fərdi,  həm  də  kollektiv 
istehlakçılar, həmçinin istehlakçı ittifaqlarından (məsələn: 
kollektiv,  səhmdar  cəmiyyəti,  birliklər  və  s.)  aiddir.  Bu, 
biznesin  xüsusi    formasıdır;  ona  görə  ki,  istehlak  biznesi 
işgüzar münasibətlər sistemində bütün adamların iştirakını 
əhatə  etdirir.  Digər  tərəfdən,  istehlakçı  biznesi  istehsalın, 
ticarətin və xidmətin son mərhələsində adamların marağını 
əks etdirir. İkincisi, istehlakçı biznesi eyni zamanda sahib-
karlıq  biznesini  stimullaşdırır,  onun  hərəkətə  gətirilməsi 
və  tarazlaşdırılması  qüvvəsi  kimi  çıxış  edir.  Nəhayət,  is-
tehlakçı  biznesmenində  yalnız  fərdlər  deyil,  habelə,  yeni-
dən  emal  etmək,  satmaq  və  xidmət  göstərmək  məqsədilə 
digər  müəssisələrin  məhsulunu  satın  alan  sahibkarlar  da 
iştirak edirlər. 
Biznesin  üçüncü  subyekti  bağladıqları  müqavilələr 
əsasında  muzdla  işləyən  əmək  kollektividir.  İstehlakçı 
biznes  subyekti  kimi  əmək  kollektivləri  əmək  sərfində  öz 
maraqlarını  əsas  tutaraq,  sahibkarla  bağladıqları  sazişdən 
faydalanmaq  məqsədilə  spesifik  xarakterinə  malik  əmək 
biznesinə qoşulurlar. 
Biznes  subyektlərindən  biri  də  işgüzar  təklifləri    və 
fəaliyyəti  ilə  bazar  münasibətlərinə  cəlb  edilən  dövlət  or-
qanlarıdır. Belə dövlət orqanlarına misal olaraq, sertifikat-
lar, veksellər, qiymətli kağızlar, valyuta satan idarə və təş-
kilatları  göstərmək  olar.  Qiymətli  kağızların,  valyutanın 
bir  qismi  dövlət  orqanları  tərəfindən,  digər  qismi  isə  sa-
hibkarlar  tərəfindən  sərbəst  surətdə  satılıb-alınır.  Dövlət 
biznesinin  əsasını  dövlət  mülkiyyəti,  sahibkarlıq  biznesi-
nin əsasını isə sahibkar əmlakı təşkil edir. 

---

 
 
50