Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Əmək haqqının nominal, real, orta aylıq, minimum növlə-
rini fərqləndirirlər. Nominal əmək haqqı – müəyyən iş dövrü ərzində fəhlə və qulluqçuların sərf etdikləri əməyin kəmiyyət və 126 keyfiyyətinə uyğun olaraq pul və ya natura şəklində ödəni- lən əmək haqqıdır; hesablanmış (bütün çatası məbləğ) və ələ verilən əmək haqqı (vergilər çıxılmaqla) fərqləndirilir. Əməyə görə bölgü prinsipi öz ifadəsini nominal əmək haqqında tapır. Müəssisə miqyasına nominal əmək haqqı əməyə görə bölgü qanununa müvafiq olaraq müəyyən vaxt müddəti ərzində hər bir işçinin şəxsi istehlakına daxil olan mənfəətin (təsərrüfat hesablı gəlirin) bir qismindən ibarət- dir. Lakin nominal əmək haqı öz-özlüyündə işçinin ictimai məhsulda faktiki payını hələ müəyyən etmir, çünki bu, həmçinin mallara və xidmətlərə qoyulan qiymət və taarif səviyyəsindən, yəni real əmək haqqından asılıdır. Real əmək haqqı – maddi nemətlərdə və xidmətlərin- də ifadə olunan əmək haqqının miqdarıdır. Real əmək haqqının artımı nominal əmək haqqının əmtəələrin qiymə- ti və xidmətlərin tarifi indeksinə nisbəti ilə müəyyən olu- nur. Bu zaman əmək haqqından tutulmuş vergilərin məb- ləği çıxılır. Orta aylıq əmək haqqı – müəssisənin hər bir işçisinə görə hesablanan əmək haqqının miqdarını səciyyələndirir. Orta aylıq əmək haqqı fondunu muzdlu işçilərin sayına bölməklə müəyyən edilir. Mühəndis – texniki işçilərin, qulluqçuların, kiçik xidmətedici heyətin, gözətçilər və şa- girdlərin orta illik və ya orta aylıq əmək haqqı müəyyən- ləşdirilir. Orta aylıq (orta illik) əmək haqqını müəyyən etmək üçün aylıq (illik) vahid əmək haqqı fondunun kə- miyyətini müəssisənin orta siyahı sayına bölünmək la- zımdır. Fəhlələrin orta aylıq (orta illik) əmək haqqını he- sablayarkən isə, bundan başqa, orta günlük və orta saatlıq əmək haqqı da müəyyən edilir. 127 Minimum əmək haqqı – bütün işləyənlər üçün dövlət tərəfindən müəyyən vaxta qəbul edilmiş minimum əmək haqqıdır. Minimum əmək haqqı istehlak qiymətləri indek- sinin artması ilə əlaqədar mütəmadi olaraq yenidən baxılır. Müasir zamanda minimum əmək haqqı yüz manata yaxın müəyyən olunub. Cəmiyyətin quruculuğu təcrübəsində, müəssisədə hər bir iş sahəsi üçün əməyin ödənilməsi şərtlərinin müəyyən- ləşdirilməsinə dair üsullar hazırlanmışdır. Sənaye müəssi- sələrində fəhlələrin əmək haqqının təşkili tarif sistemi və əməyin ödənilməsi formaları üzrə müəyyən edilir. Tarif sistemi tarif-ixtisas arayış kitabçalarında, tarif cədvəlindən və tarif maaşlarından ibarətdir. Tarif-ixtisas arayış kitabçalarında müəssisədə görü- lən işlərin istehsal xarakteristikası verilir ki, bu da fəhlələ- rin ixtisasını müəyyən etmək və onların gördükləri işləri qiymətcə müqayisələndirmək üçün əsas təşkil edir. Tarif-cədvəli fəhlələrin ixtisaslarından asılı olaraq, əmək haqqı üzrə nisbətləri müəyyən edir. Tarif dərəcəsi fəhlənin ixtisas dərəcəsini xarakterizə edir: daha yüksək ixtisasa tarif cədvəlinin daha yüksək dərəcəsi uyğun gəlir. Tarif maaşı müəyyən edilmiş tarif cədvəlinə və ixti- sas arayış kitabçasına müvafiq olaraq, görülən müxtəlif iş- lərə qarşı ödəniləsi əmək haqqının qədərini müəyyən edir. Tarif sistemi hər bir iş üzrə əmək haqqının ödənilmə- sində daimi və bərabər şərtlərin olması və hər bir işçiyə müəyyən minimum əmək haqqı verilməsi üçün təminat yaradır, eyni zamanda tarif sistemi əmək haqqı üzrə he- sablamaların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün imkan yaradır. Tarif maaşları adətən müştərək müqavilələrə daxil edilir. 128 I dərəcənin tarif maaşının qədəri və tarif cədvəli də- rəcələri arasındakı nisbətlər yalnız müəyyən bir müəssisə- nin işçiləri üçün deyil, habelə bütünlüklə sənaye üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir. Tarif üzrə maaşın səviyyəsi bu və ya başqa müəssisəyə, ölkənin bu və ya başqa rayo- nuna işçilər cəlb edilməsinə təsir göstərir. Buna görə də sənayenin bütöv bir sahəsi üçün tarif sistemi razılaşdırıl- mış qaydada müəyyən edilir. Tarif maaşı əmək haqqının ölçüsünü vaxt vahidi – saat, gün, ay ərzində müəyyənləşdirir. Fəhlələr üçün o, gün ərzində (gündəlik) və ya saat ərzində (saatlıq) I dərə- cəli əmək haqqı şəklində müəyyən olunur. Yüksək tarif dərəcələrinə aid edilən işlər üçün əmək haqqının miqdarı I dərəcənin əmək haqqını tarif dərəcələri üzrə müvafiq tarif əmsalına vurmaqla müəyyənləşdirilir. Tarif cədvəlində dərəcələr arasındakı artım fərqi nə qədər çox olarsa, fəhlə aşağı dərəcədən yuxarı dərəcəyə keçməkdə maddi cəhətdən daha çox maraqlı olar, öz ixti- sas səviyyəsini artırmağa cəhd göstərər, onun əmək məh- suldarlığı və gördüyü işin keyfiyyəti yüksələr və nəticə etibarilə istehsalın səmərəliliyi təmin edilmiş olar. Sənaye müəssisələrində fəhlələrə verilən əmək haqqı formaları böyük əhəmiyyətə malikdir. Əmək haqqı forma- larının düzgün seçilməsi müəssisənin müvəffəqiyyətlə iş- ləməsi, əmək məhsuldarlığının artırılması və məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Sənaye müəssisələrində əməyin ödənilməsinin əsas Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|