Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
FƏSĠL 7. MÜƏSSĠSƏNĠN DÖVRĠYYƏ ĠSTEHSAL
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| FƏSĠL 7. MÜƏSSĠSƏNĠN DÖVRĠYYƏ ĠSTEHSAL
FONDLARI VƏ DÖVRĠYYƏ VƏSAĠTLƏRĠ 7.1. Dövriyyə istehsal fondları, onun tərkibi, quruluĢu və mahiyyəti Əmək cisimləri hər bir müəssisənin işi üçün əmək vasitələri qədər məcburi şərtdir. Müəssisələrdə əmək ci- simləri dövriyyə istehsal fondları şəklində meydana çıxır. Dövriyyə istehsal fondları müəssisənin maddi – əşya ün- sürlərinin elə bir hissəsidir ki, bunlar hər bir istehsal tsik- lində tamamilə istehlak olunmuş məhsulun üzərinə keçirir və istehsal prosesində öz cinsi formasını dəyişirlər. Müəs- sisələrin dövriyyə istehsal fondları daim hərəkətdədir və buna görə də onlar eyni vaxtda müxtəlif formalarda çıxış edirlər. Müəssisələrin dövriyyə istehsal fondlarını iki hissəyə bölmək olar: a) istehsal prosesinə daxil olmasını hələ gözlənən əmək cisimləri; b) istehsal prosesinə artıq daxil olmuş əmək cisimləri. Dövriyyə istehsal fondlarının birinci hissəsi əmək ci- simlərinin istehsal ehtiyatlarını təşkil edir. Dövriyyə isteh- sal fondlarının ikinci hissəsi isə həmin müəssisədə əməklə artıq birləşmiş və hələ hazırlanıb qurtarmamış – bitməmiş məhsul şəklində olan əmək cisimlərindən ibarətdir. Hazır məhsul isə dövriyyə istehsal fondlarına deyil, tədavül fondlarına aid edilir. İstehsal ehtiyatlarının əsas hissəsini xammal və mate- riallar təşkil edir. Xammal deyərkən hasil edici sənayenin və kənd təsərrüfatının verdiyi məhsul, məsələn, müxtəlif filizlər, qeyri-filiz qazıntılar, pambıq, kətan, yun və s. nə- zərdə tutulur. Material dedikdə isə sənayedə emaldan keçi- 173 rilmiş olan, məsələn, metal prokatı, taxta-şalban və parça kimi əmək cisimləri nəzərdə tutulur. Materialların heç də bütün növləri müəssisədə hazır məhsulun yaranmasında eyni dərəcədə iştirak etmir. Bun- lar istehsal prosesində iştirak etmələri xarakterinə uyğun olaraq əsas və köməkçi materiallara bölünür. Hazırlanan məhsulun əsas məzmununu təşkil edən materiallar (məsə- lən, maşınqayırma zavodunda metal) əsas materiallara aid edilir. Belə ki, metal – maşınqayırma zavodlarında, taxta – şalban – mebel fabriklərində, gön – dəri – ayaqqabı fabri- kində, xam neft və təbii qaz – neft və qazayırma zavodla- rında əsas materialdır. Müəssisələrin belə bir xərcləri olur ki, bunlar hazırkı dövrdə (ildə, rübdə) sərf edilir (məsələn, kəşfiyyat və axta- rış işlərinə), lakin gələcək dövrlərdə hazırlanacaq məhsu- lun (məsələn, hasil ediləcək neft və qazın) maya dəyərinə daxil edilir. Köməkçi materiala ya əmək vasitələrinin nor- mal işləməsi üçün sərf edilən materiallar (məsələn, sürtgü yağları), ya əsas materiala qoşulan materiallar (məsələn, rənglər), ya da əmək prosesinin özünə kömək edən mate- riallar (məsələn, sexin ehtiyacı üçün lazım olan material- lar) aid edilir. Dövriyyə fondları tərkibində yanacaq ayrıca uçota alınır. Həmçinin satın alınan yarımfabrikatlar, istehsalın kooperativləşdirilməsi yolu ilə alınan və həmin müəssisə- də hələ istehsal prosesinə daxil edilməyən detallar və bağ- lamalar istehsal ehtiyaclarında olan dövriyyə fonduna aid edilir. Tara materialları və tara, habelə əsas fondların cari təmiri üçün lazım olan ehtiyat hissələri də müəssisədə is- tehsal ehtiyatları şəklində olan dövriyyə fonduna daxil edilir. Az qiymətli və tez işlənib xarab olan, yəni bir ildən 174 artıq işlədilə bilməyən və az qiymətli olan alətlər və təsər- rüfat inventarı da planlaşdırma və uçot praktikasında döv- riyyə fondlarının tərkibinə daxil edilir. İstehsal prosesində gördükləri işin xarakterinə görə bu növ istehsal vasitələri əsas fondlara aid edilməli idi. Lakin uçot işlərini və maliy- yələşdirmə qaydalarını sadələşdirmək üçün bunlar dövriy- yə fondlarına daxil edilir. İstehsal prosesində olan dövriyyə istehsal fondlarına bitirilməmiş istehsal, müəssisənin özündə hazırlanan yarım- fabrikatlar və gələcək dövrlərin bəzi xərcləri, o cümlədən ye- ni məhsul istehsalının mənimsənilməsi üçün çəkilən xərclər daxil edilir. Müəssisənin bir sexində hazırlanan və sonra yenə həmin müəssisənin başqa sexlərində, yaxud başqa müəssisələrdə əlavə işlənib hazırlanmalı olan məhsullar müəssisənin özündə hazırlanmış yarımfabrikatların tərkibinə daxildir. Məsələn, tam metallurji tsiklinə malik olan me- tallurgiya zavodunda həmin zavodun istehsal etdiyi çuqun və polad yarımfabrikat sayılır, çünki bu məhsullar sonra yenə həmin zavodda bir daha emala uğrayır. Əyirici və toxuculuq sexi olan toxuculuq fabrikində, istifadə edilmək üçün toxuculuq sexinə verilən iplik də yarımfabrikatdır. Bitirilməmiş istehsal dedikdə hər hansı momentdə sexdə ya iş yerində (dəzgahlarda, aqreqatlarda və sairdə) işlənib hazırlanma prosesində olan, yaxud iş yerində işlə- nib hazırlanmağı gözləyən əmək cisimləri nəzərdə tutulur. Beləliklə, bitirilməmiş istehsalın yarımfabrikatlardan fərqi ondan ibarətdir ki, yarımfabrikatlar həmin sexdə tamami- lə işlənib qurtarmış olan məhsuldur, bitirilməmiş istehsal isə hələ işlənib hazırlanmaq prosesində olan məhsuldur. Sənaye müəssisələrinin dövriyyə istehsal fondlarının tərkibini 3№-li sxemdən görmək olar. |