Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Cədvəl 1.
Məmulatın adı Plan üzrə məmulatın miqdarı ( ədədlə) Plan maya dəyəri (min manatla) Məmulat vahidi üzrə Bütün əmtəə buraxılışı üzrə A B C D 1085 1000 490 25 16,1 14,7 20,4 19,4 17470 14700 9996 485 Yekunu 2600 - 42651 235 Maya dəyəri planlaşdırılan və uçota alınan zaman bütün əmtəəlik məhsul, müqayisəyə gələn və müqayisəyə gəlməyən məhsula ayrılır. Əvvəlki ildə (hesabat ilinə görə) buraxılan məhsul və həmçinin istehsal tsikli uzun müddət sürən və keçən ildə tək-tək nüsxələrdə buraxılan məmulatlar (unikal dəzgah- lar, turbinlər, bluminqlər və i.a.) müqayisəyə gələn məh- sul sayılır. Müqayisəyə gələn məhsulun tərkibinə sifarişlər üzrə kənar üçün görülən işlər, müəssisənin özünün əsas tikintisinə göstərilən xidmətlər, əsaslı təmir üzrə olan işlər və təcrübi qaydada hazırlanan məhsul daxil edilmir. Müqayisəyə gəlməyən məhsula cari ildə istehsalı mənimsənilən məhsul daxil edilir. Maya dəyərinin hesablanması istehsal xərcləri smeta- sı məsrəflərin iqtisadi ünsürləri üzrə tərtib edilir. Smetada məhsulun istehsalı üzrə, yarımfabrikatların və bitməmiş istehsal qalıqlarının artımı üzrə plan məsrəfləri və həmçi- nin ümumi məhsulun tərkibinə daxil olmayan iş və xid- mətlər üçün olan məsrəflər göstərilir. Bütün məsrəflər, ayrı-ayrı xərclərin təyinatından asılı olmayaraq iqtisadi ünsürlər üzrə göstərilir. Smetanın belə qurulması, ondan maliyyə normativlərini müəyyənləşdir- mək və məhsulun maya dəyəri planını texniki-maliyyə planının digər bölmələri ilə əlaqələndirmək üçün istifadə etməyə imkan verir. Məsələn, istehsal xərcləri smetasının “əmək haqqı” maddəsi üzrə planlaşdırılan məbləğ əmək planında göstərilmiş əmək fonduna uyğun olmalıdır. “Xammal və materiallar” maddəsində verilmiş məbləğ material-texniki təchizat planında plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilmiş həmin materialların miqdarına uyğun olmalıdır və i. a. 236 Maya dəyərinə dair hesabatda hər rüb məsrəflərin iqtisadi ünsürləri üzrə məhsul istehsalına çəkilən faktiki xərclərə aid məmulat verilir. İllik hesabatda həmin məmu- lata plan göstəriciləri əlavə edilir. Nəzərdə tutmaq la- zımdır ki, hesabatda plan göstəriciləri məhsulun plan həc- mi və çeşidi üzrə tərtib olunmuş istehsal xərcləri smetasın- dan götürülür; istehsalın faktiki xərcləri isə – məhsulun faktiki həcmi və çeşidi üzrə verilir ki, bunu da maya də- yərini təhlil edərkən nəzərə almaq lazımdır. Məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərki- bi, istehsalın təşkili və texnologiyasından irəli gələn, bura- xılan məhsulların, görülən işlərin və yerinə yetirilən xid- mətlərin keyfiyyəti və istehsal proseslərin xüsusiyyətlərin- dən asılı olaraq müxtəlif tərkibdə olur. Məhsulun maya dəyərinin tərkibinə daxil olan məs- rəflər arasındakı nisbət, yəni məhsulun maya dəyərinin ümumi tərkibində müxtəlif növ məsrəflərin xüsusi çəkisi onun quruluşunu təşkil edir. Maya dəyərinin quruluşu hər bir müəssisənin spesifik xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır, yəni istehsalın texnika ilə silahlanma səviyyəsindən, mexanikləşdirilməsi və avto- matlaşdırılması dərəcəsindən, istehsal olunan məhsulların həcmindən və mürəkkəbliyindən, texnoloji proseslərin xarakterindən, istehlak olunan maddi ehtiyatların xüsusiy- yətindən asılıdır. Bunun da nəticəsində ayrı-ayrı müəssi- sələrdə məhsulun hazırlanmasına çəkilən xərclərin qurulu- şu biri-birindən xeyli fərqlənir. Məhsulun maya dəyərində hansı xərclərin üstün ol- masından asılı olaraq sənaye müəssisələri materialtutumlu, yanacaqtutumlu, enerjitutumlu, fondtutumlu və əməktu- tumlu müəssisələrə ayrılır. 237 Müəssisənin buraxılan məhsulun bir çox əlamətlərinə görə onun maya dəyərinin növlərini fərqləndirirlər. Bura- ya texnoloji, sex, istehsal, tam (kommersiya), fərdi, orta, plan, faktiki və sairə növləri daxildir. Texnoloji maya dəyəri – bilavasitə texnoloji proses- lərin (əməliyyatların) yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar sex məsrəflərinin məbləğini özündə əhatə edir və müxtəlif tex- noloji proseslərin içərisində ən səmərəlisini seçmək üçün tətbiq edilir. Sex maya dəyəri – sexin müəyyən məhsulunun isteh- salı ilə əlaqədar olan bütün məsrəfləri, yəni əsas və kö- məkçi materiallar, yanacaq, enerji məsrəflərini, istehsal fəhlələrinin əmək haqqını, avadanlığın saxlanması və istis- marı xərclərini və sexin idarə edilməsi ilə əlaqədar olan sex xərclərini özündə cəmləşdirir. İstehsal maya dəyəri – məhsul növünün istehsalı üçün müəssisənin ümumi məsrəflərini səciyyələndirir. O, sex maya dəyərindən və ümumzavod xərclərinin cəmindən ibarətdir. Tam (kommersiya) maya dəyəri – məhsulun istehsalı və realizə ilə əlaqədar olan bütün məsrəfləri əhatə edir və ona görə də müəssisənin istehsal fəaliyyətinin son nəticə- sini səciyyələndirir. O, sex maya dəyərindən, ümumzavod xərclərindən və istehsaldan kənar xərclərdən ibarətdir. Fərdi maya dəyəri – istehsalın təşkili, avtomatlaşdır- ma və mexanikləşdirmə, ixtisaslaşdırma və təmərküzləşdi- rilməsi dərəcəsini xarakterizə edir və müxtəlif müəssisələ- rində eyni olmur. Orta sahə maya dəyəri – müəyyən növ məhsulun fərdi maya dəyərinin məcmusu kimi müəyyən olunur və əsas ölçü kimi, hər bir müəssisənin əmtəəlik məhsulunun həcmi 238 qəbul edilir. Orta sahə maya dəyəri sənaye məhsullarına topdansatış qiymətlərinin qoyulması üçün əsas hesab edilir. Plan maya dəyəri – maddi-enerji, tədarük-nəqliyyat xərclərinin mütərəqqi məsrəf normaları, iş vaxtından, ma- şın və avadanlıqdan istifadə edilməsinin texniki norma və normativləri əsasında müəyyən edilir. Faktiki maya dəyəri – müəyyən dövr ərzində məhsu- lun istehsalına və realizəsi üzrə faktiki məsrəflər əsasında hesablanır. Əgər müəssisədə əsas və köməkçi materiallar- dan səmərəli istifadə olunarsa, əmək məhsuldarlığı artarsa və əsas fondlardan istifadə olunması yaxşılaşarsa faktiki məsrəflər plan məsrəflərindən aşağı səviyyədə ola bilər ki, bu da faktiki maya dəyərinin plan maya dəyərindən az ol- ması deməkdir. Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|