Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 9.3. Ġstehsal xərclərinin təsnifatı
İstehsal məsrəflərinin iqtisadi ünsürlər üzrə qruplaş- dırılması müəssisənin maddi və pul vəsaitinə olan ümumi ehtiyacını təyin etməyə imkan verir. Bu qruplaşdırma, həmçinin maya dəyəri planını texniki-sənaye maliyyə pla- nının başqa bölmələri ilə əlaqələndirmək, dövriyyə vəsai- tini planlaşdırmaq və onlardan istifadə edilməsi üzərində nəzarət qoymaq məqsədini güdür. Məlumdur ki, istehsal xərcləri ya iqtisadi ünsürlər üzrə, ya da kalkulyasiya maddələrinə görə təsnifləşdirir. İq- tisadi məzmununa və təyinatına görə eyni olan bütün istehsal xərcləri harada əmələ gəlməsindən və xərclərin ob- yektlərindən asılı olmayaraq ayrı-ayrı ünsürlər üzrə qrup- laşdırılır. İqtisadi ünsürlər üzrə istehsal xərclərinin təsnifatı, qruplaşdırılması müəssisənin maddi-enerji ehtiyatlarına və 239 yanacağa olan ümumi tələbatını, istehsal əsas fondlarının amortizasiyasını, əmək haqqı xərclərini, eyni zamanda, di- gər pul məsrəflərini müəyyən etməyə imkan verir. Məsrəflərin iqtisadi ünsürlərə əsasən qruplaşdırıl- ması müəssisənin maddi və pul məsrəflərini göstərir, burada həmin məsrəflər ayrı-ayrı məhsul növləri və başqa təsərrüfat ehtiyacları üzrə bölünmür. İqtisadi ünsürlərə əsasən, bir qayda olaraq məhsul vahidinin maya dəyərini müəyyən etmək olmaz. Buna görə də məsrəflərin iqtisadi ünsürlərə əsasən qruplaşdırılması ilə yanaşı olaraq istehsa- la çəkilən xərclər xərc maddələri üzrə də, yaxud başqa sözlə desək, kalkulyasiyanın maddələri üzrə də planlaşdı- rılır və uçota alınır. İstehsal xərclərinin təsnifatında xərc maddələri əsas diqqətə layiqdir. Məsrəflərin xərc maddələri üzrə qruplaş- dırılması nəticəsində həmin məsrəflərin yerini, səbəblərini və təyinatını müəyyənləşdirmək üçün imkan yaranır, bu- nunla da məhsul vahidinin maya dəyərini və onun istehsalı və satışının neçəyə başa gəlməsini təyin etmək mümkün olur. Maya dəyərinin xərc maddələri üzrə planlaşdırılması və uçota alınmasından məqsəd, maya dəyərinin bu və ya başqa səviyyəsinin hansı amillərin təsiri altında əmələ gəldiyini və onun aşağı salınması uğrunda hansı istiqamət- lərdə mübarizə aparmağın lazım gəldiyini aydınlaşdırmaq- dan ibarətdir. Sənayedə xərc maddələrinin aşağıdakı nümunəvi nomenklaturu qəbul edilmişdir: 1) xammal və materiallar; 2) texnoloji ehtiyaclar üçün yanacaq və enerji; 3) istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı; 4) avadanlığın saxlanması və istismarı xərcləri; 5) sex xərcləri; 6) ümumzavod 240 xərcləri; 7) brak nəticəsində itkilər; 8) istehsaldan kənar xərclər. Xərclərin birinci yeddi maddəsi istehsal maya dəyə- rini təşkil edir. Tam maya dəyəri isə istehsal maya dəyəri ilə istehsaldan kənar xərclərin toplanmasından əmələ gəlir. Ayrı-ayrı sahələrin xüsusiyyətləri xərc maddələ- rinin nümunəvi nomenklaturasının dəyişdirilməsi və ona əlavələr edilməsi zəruriyyətini törədir. Məsələn, hasiledici sənayedə dağ-mədən hazırlıq işləri və əsas fondların amortizasiyası üzrə məsrəflər ayrıca hesablanır, çünki məhsulun maya dəyərində bu məsrəflərin xüsusi çəkisi çox olur. Maşınqayırmada satın alınan yarımfabrikatlar üzrə məsrəflər, yeni məmulat istehsalının mənimsənilməsi xərcləri və müəyyən məqsəd üçün işlədilən alət və uyğun- laşdırıcıların köhnəlməsini ödəmə xərcləri, habelə sair məqsədlər üçün çəkilən xərclər ayrı-ayrı maddələrdə gös- tərilir. Müəssisələrdə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyə- rinə daxil edilən xərclər onların iqtisadi məzmununa görə aşağıdakı ünsürlər üzrə qruplaşdırılır: a) material xərcləri (qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılmaqla) ünsürünün tərkibinə məhsul istehsalına, iş və xidmətlərin həyata keçirilməsinə sərf edilən xammalın, materialın və digər növ ehtiyatların dəyəri daxil edilir; b) əmək haqqı xərcləri – qanunvericilikdə nəzərdə tu- tulan hədlər daxilində müvafiq məhsul istehsalında iştirak edən işçilərə (o cümlədən ştatdankənar) hesablanan əmək haqqı və müavinətlər üzrə xərcləri özündə əks etdirir; c) sosial ehtiyaclara ayırmalar – ünsüründə qanun- vericilikdə nəzərdə tutulmuş normalarla Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna, Məşğulluq Fonduna, işçilərə hesabla- 241 nan əmək ödənişlərinin (sığorta haqqları hesablanmayan ödəniş növlərindən başqa) ümumi məbləğinə mütənasib olaraq hesablanan məcburi ayırmalar əks etdirilir; d) əsas fondların köhnəlməsi (amortizasiya) – ünsü- ründə əsas istehsal fondlarının balans dəyəri ilə hesablan- mış məbləğləri əks etdirilir; e) sair xərclər – ünsürü üzrə xərclər aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1) istehsalın hazırlanmasına və mənimsənil- məsinə sərf edilən xərclər; 2) yeni müəssisələrin, sexlərin və aqreqatların mənimsənilməsinə sərf edilən xərclər; 3) kütləvi və seriyalı istehsal üçün nəzərdə tutulmayan məhsul istehsalı hazırlığına və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər; 4) istehsalın təşkili və texnologiyasının təkmilləş- dirilməsi, habelə məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə əlaqədar olan xərclər; 5) ixtiralar və səmərələşdirici təklif- lərlə əlaqədar olan xərclər; 6) istehsal prosesinə xidmət xərcləri; 7) istehsal fondlarının işçi vəziyyətində saxlanıl- ması xərcləri; 8) normal iş şəraitinin yaradılması üzrə xərclər; 9) istehsalın idarə edilməsi ilə əlaqədar olan xərclər; 10) təbiətin mühafizəsi üzrə olan xərclər; 11) au- dit, informasiya və məsləhət xidmətləri üzrə xərclər; 12) ezamiyyə, reklam və nümayəndəlik xərcləri; 13) texniki idarəetmə vasitələrinin saxlanılması üzrə xərclər və s. Konkret məmulatın, məhsul vahidinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün xərclər kalkulyasiya maddələri üzrə və onların sərf olunma yeri və məqsədli təyinatı nəzərə alınmaqla qruplaşdırılır. Kalkulyasiya maddələrinin əksə- riyyəti öz iqtisadi tərkibinə görə kompleks xarakter daşıyır və ona görə də onlar həm maddi məsrəflərin ünsürlərini (məsələn, xammalı, materialı və s.), həm də əməyin ödə- nilməsi üzrə xərcləri özündə əks etdirir. |