Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

Kalkulyasiya  maddələrinə  görə  məhsulun  maya  də-
yərinin tərkibinə daxil edilən xərclər aşağıdakı kimi qrup-
laşdırılır:  xammal  və  materiallara  çəkilən  xərclər;  satın 
alınmış  məmulat  və  yarımfabrikatların  dəyəri;  qaytarılan 
tullantıların  dəyəri;  texnoloji  məqsədlər  üçün  yanacaq  və 
enerjinin  dəyəri;  istehsal  fəhlələrinin  əsas  və  əlavə  əmək 
haqqı;  sosial ehtiyaclara ayırmalar; istehsalın hazırlanma-
sı və mənimsənilməsi xərcləri; alət və tərtibatların aşınma-
sı xərcləri;  avadanlığın saxlanılması və  istismarı xərcləri;  
ümumzavod  və  sex  xərcləri;  zay  məhsul  hesabına  itkilər; 
sair istehsal xərcləri və nəhayət, istehsaldan kənar xərclər. 
  Məsrəflərin məhsulun ayrı-ayrı növlərinin maya də-
yərinə  aid  edilməsi  üsulundan  asılı  olaraq  məsrəflər  bir 
neçə növ xərclərə ayrılır: birbaşa (müstəqim), dolayı (qey-
ri-müstəqim),  şərti-sabit,  şərti-dəyişən,  əsas,  əlavə,  sadə, 
kompleks xərclər. 
Birbaşa    (müstəqim  xərclər)  məhsulun  hazırlanması 
ilə bilavasitə əlaqədar  olan və onun ayrı-ayrı  növləri üzrə 
uçota alınan məsrəflərdir.  Bu xərclər məhsul hazırlanması 
prosesi ilə bilavasitə əlaqədardır və istehsal olunan məmu-
lat vahidinin maya dəyərinin tərkibinə daxil edilir. Birbaşa 
xərclərə aiddir: xammal, materiallar və alınmış yarım fab-
rikatlara,  istehsal  işçilərinin  əmək  haqqı,  müəyyən  məq-
sədli alətlər  və tərtibatların aşınması,  yeni növ  məhsul is-
tehsalının  mənimsənilməsi  xərcləri  və  digər  xüsusi  xərc-
lər. Bu xərclərə aid olan məsrəflərin nomenklaturu sənaye 
sahələrinin  xüsusiyyətlərindən  və  istehsalın  xarakterindən 
asılıdır.  
Dolayı və ya (qeyri-müstəqim xərclər) – konkret məh-
sul növləri üzrə hesablanması mümkün və ya məqsədə uy-
ğun  olmayan  məsrəflər  bu  növ  xərc  sayılır.  Bu  məsrəflər 

---

 
 
243 
məhsulun ayrı-ayrı növlərinin maya dəyərinə bilavasitə de-
yil, dolayı, yəni həmin məsrəflərin məhsul növləri arasında 
bölüşdürülməsi  yolu  ilə  daxil  edilir.  Sənayedə  belə  məs-
rəflərə avadanlığın saxlanılması və istismarı xərcləri, sex və 
ümumzavod  (ümumfabrik)  xərcləri  aid  edilir.  Bu  xərclər, 
əsas  istehsal  fəhlələrinin  əmək  haqqına  mütənasib  olaraq, 
yaxud  bölüşdürmə  üçün  əsas  götürülmüş  hər  hansı  bir 
başqa əlamətə görə  bölüşdürülür. 
Dolayı  xərclərə  misal  olaraq  binaların  qızdırılması, 
işıqlandırılması, amortizasiya və s. bu kimi xərclər vahidi-
nin maya dəyərinin tərkibinə mütənasib olaraq daxil edilir. 
  Şərti  –  sabit  xərclər  –  müəyyən  dövr  ərzində  sabit 
(dəyişməz) qalır və  ya istehsalın həcmi müəyyən dəyişik-
liklərə məruz qaldıqda cüzi, az dəyişir. Belə xərclərə misal 
olaraq istehsalat binalarının qızdırılmasına, işıqlandırılma-
sına,  avadanlıqların  istismarına  və  onların  saz  vəziyyətdə 
saxlanılmasına  çəkilən  xərcləri,  sex  və  ümumzavod  xərc-
lərini göstərmək olar. 
  Şərti – dəyişən xərclər – istehsalın həcmindən bila-
vasitə  asılıdır  və  ona  müvafiq  olaraq  dəyişilir.  Məsələn, 
texnoloji məqsədlər üçün istifadə edilən  yanacaq və ener-
jiyə çəkilən xərclər, fəhlələrin əmək haqqı və s. 
Əsas  xərclər  –  bilavasitə  məhsulun  hazırlanması  ilə 
əlaqədar olan xərclərdir. Belə xərclərin tərkibinə texnoloji 
cəhətdən zəruri olan və məhsulun hazırlanması prosesində 
tamamilə  istehlak  olunan  maddi-enerji  ehtiyatlarına 
çəkilən xərclər, fəhlələrin əmək haqqı və s. daxil edilir. 
Əlavə xərclər  –  istehsalın təşkili və idarə edilməsin-
dəki qüsurlar, müqavilə öhdəliklərinin və plan-uçot intiza-
mının pozulması nəticəsində əmələ gələn nəzərdə tutulma-
mış  itkiləri  və  xərcləri  özündə  əks  etdirir.  Əlavə  xərclərə 

---

 
 
244 
aiddir: vaxtın qeyri-məhsuldar sərf edilməsinin ödənilmə-
sinə (məsələn, müəssisənin bilavasitə təqsiri üzündən boş-
dayanma vaxtına görə, qəzaya uğramış quyunun bərpasına 
görə  verilən  əmək  haqqı  və  s.)  çəkilən  məsrəflər;  maddi-
enerji  ehtiyatlarından  səmərəsiz  istifadəyə  görə  (məsələn, 
maddi  ehtiyatların  korlanması  və  itirilməsi,  boşdayanma 
hallarında  yanacaq  və  enerji  sərfi  və  s.)  çəkilən  xərclər; 
mal  göndərmə  müqavilələrinin  pozulmasına  görə  verilən 
cərimələr və s. Əlavə xərclər məhsulun faktiki maya dəyə-
rinin tərkibinə daxil edilir. 
Sadə  xərclər  –  bir  ünsürdən,  məsələn,  xammal  və 
materiallara,  satın  alınan  komplektləşdirici  məmulatlar  və 
yarımfabrikatlara,  istehsal  fəhlələrin  əsas  əmək  haqqına, 
texnoloji  məqsədlər  üçün  istifadə  edilən  yanacaq  və 
enerjiyə çəkilən xərclərdən ibarət olur. 
Kompleks xərclər  –  iqtisadi cəhətdən  müxtəlif, lakin 
istehsal təyinatına görə eyni olan ünsürlərdən ibarətdir.