Dərs vəSAİTİ baki 2023 TƏRTİb edəN: elmi redaktor: RƏYÇİLƏR: Ön söZ

DÜŞÜNDÜRÜCÜ TAPŞIRIQLAR:

1. 
   Evsiz insanlarla söhbət aparın və ohəmin məsələləri təhlilə cəlb edin.
   
2. 
   Miqrantlarla bağlı əlavə məlumatlar toplayın və dərsdə onları müzakirə edin.
   
3. 
   Qaçqın və miqrant anlayışlarını müqayisəli şəkildə təhlil edin.
   

MÖVZU 15. ETNİK İCMALARLA VƏ KONFESSİYALARLA
SOSİAL-PEDAQOJİ FƏALİYYƏT


Əhatə olunan məsələlər:

1. 
   Etnik icmalarla aparılan sosial-pedaqoji fəaliyyət
   
2. 
   Konfessyalarla aparılan sosial-pedaqoji fəaliyyət
   

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra dövlətin siyasi, iqtisadi və mənəvi prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsi probleminin təcili həlli zərurəti ilə üzləşdi. Bu problemin aktuallığı daha çox 20-ci əsrin son onilliyində kommunist sisteminin süqutunun qlobal ictimai-tarixi prosesi, çoxmillətli dövlət birləşmələrinin süqutu və etnik amilin sosial həyatda artan rolu ilə bağlı idi. Bütün bu mürəkkəb, bəzən faciəvi hadisələr nəticəsində siyasi xəritədə yeni müstəqil dövlətlər görünməyə başladı və bu, dövlətlərarası münasibətlər sistemində əsaslı dəyişikliklərin başlanmasına səbəb oldu. Burada millətlərarası münasibətlərlə bağlı problemlər kompleksi mühüm yer tuturdu. Məhz buna görə də etnik (milli) siyasətin istiqaməti və mahiyyəti dünyanın əksər dövlətləri üçün xüsusi aktuallıq kəsb etmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, sovet elmi-siyasi ənənəsində millətlərarası münasibətlər sahəsində siyasət adətən “milli siyasət” adlanırdı. Bununla belə, V.A.Tişkovun düzgün qeyd etdiyi kimi, “milli siyasət” beynəlxalq təcrübədə dövlətin milli maraqlarının həyata keçirilməsi siyasəti kimi başa düşülür. Başqa sözlə, “dövlət siyasəti” anlayışı ilə sinonimdir. Dövlətin etnik icmalara və millətlərarası münasibətlərə münasibətdə daxili siyasəti adətən etnik siyasət və ya azlıq siyasəti adlanır.
Sovet tarixinin yeddi onilliyi boyu etnik siyasətin bütün müxtəlif təzahür formaları ilə onun məzmunu, prinsipcə, bütün partiya-bürokratik sistemin və ciddi mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyatın böhran vəziyyətinin daimi xarakterini əks etdirməsi bəlli məqamdır. Elan edilmiş siyasi-hüquqi sistemlə, qeyri-müəyyən hüquqi təminatlarla ölkədəki real etnosiyasi vəziyyət arasında tam uyğunsuzluq həm milli dövlət quruculuğunda, həm də SSRİ-nin bütün xalqlarının iqtisadi, siyasi və mədəni hüquqlarının, demək olar ki, tam olmamasında öz əksini tapmışdır.
SSRİ-də etnik məsələ həll olunduğu barədə bəyanatlara baxmayaraq, həmişə sovet quruluşunun ən ağrılı məqamlarından biri olub. Etnik zəmində ziddiyyətlər Sovet İttifaqının sonunda olduğu kimi açıq aşkar olmasa da, buna baxmayaraq, münaqişə potensialı faktiki olaraq Rusiyanın, sonra isə sovet tarixinin uzun illəri ərzində toplanmışdı. Bolşeviklərin etnik siyasəti, bəyannamələrin əksinə olaraq, açıq-aşkar assimilyasiya yönümlü idi. Təsadüfi deyil ki, siyasi sənədlərdə SSRİ əhalisini təşkil edən etnik icmaların sayı ildən-ilə azalırdı.
Beləliklə, Stalinin VIII Ümumittifaq Sovetlər Qurultayındakı məruzəsində Sovet İttifaqının millət, millət və milli qruplarının ümumi sayı 60-a endirildi. Sov.İKP-nin 1961-ci ildə qəbul edilmiş proqramında isə yazılıb ki, “genişlənmiş kommunist quruculuğu SSRİ-də milli münasibətlərin inkişafında xalqların daha da yaxınlaşması və onların tam birliyinə nail olunması ilə səciyyələnən yeni mərhələ deməkdir... SSRİ tərkibindəki sovet respublikaları arasındakı sərhədlər getdikcə öz əvvəlki mənasını itirir”. Üstəlik, həmin illərdə ittifaq respublikaları federasiyasının ləğvi məsələsi kifayət qədər fəal müzakirə olunurdu.
Sovet rəhbərliyinin assimilyasiya siyasətinin yeni mərhələsi keçən əsrin 70-ci illərində geniş şəkildə inkişafa başlayan “sovet xalqı insanların yeni tarixi birliyi kimi” konsepsiyasında öz əksini tapdı. Bu konsepsiya ölkədə yaşayan millətlərə qarşı intensiv assimilyasiya siyasətinin kod təyinatına, əsl mənası rəsmi bəyanatların yüksək ritorikasının arxasında gizlənən siyasətə çevrildi.
Əslində, Sovet hakimiyyətinin onilliklərində xalqların etnik və mədəni xüsusiyyətləri nəzərə alınmadı, bu da daxili narazılığı və etirazı durmadan artırdı. SSRİ-də etnik məsələnin həll olunması tezisi adı altında toplanmış problemlərin daim “təxirə salınması” gələcək münaqişələrin potensialını artırdı.
SSRİ-nin dağılmasından sonra yeni müstəqil dövlətlər öz ərazilərində məskunlaşan etnik qruplara münasibətdə öz siyasətlərini işləyib hazırlamaq məsələsi qarşısında durdular. Aydındır ki, mürəkkəb iqtisadi, siyasi və sosial problemlərlə yanaşı, aydın hüquq və vəzifələr sistemi ilə tənzimlənən vətəndaş cəmiyyətinə nail olmaq üçün optimal yolun seçilməsi problemini də həll etməli olan Azərbaycan Respublikasının qarşısında da oxşar vəzifələr dayanır. Buraya vətəndaşlar, sosial və etnik qruplar daxildir. Azərbaycana xas olan yeni millətlərarası qarşılıqlı fəaliyyət normalarının işlənib hazırlanması demokratik transformasiya yolunda gələcək irəliləyiş üçün əvəzsiz şərtdir. Bu məqsədlər üçün ölkənin tarixi-mədəni şəraitinə və müasir ictimai-siyasi reallıqlara uyğun gələn etnik siyasət konsepsiyasının hazırlanması zəruridir.
70-ci illərdə Kanada və Avstraliyanı multikulturalizmi daxili siyasətin rəsmi doktrinası kimi elan etdilər. Buna Fransa-İngilis Kanada qarşıdurmasının reallıqları, Kanadada Ukrayna diasporunun genişlənməsi, eləcə də, Avstraliyaya böyük miqrant axını səbəb olub. Əslində, bu icmalar multikulturalizmi təmin edərək paralel yaşayırdılar - müxtəlif mədəniyyətlər bir cəmiyyətdə, bir dövlətdə.
Bəzi etnik icmaların ayrı-ayrı nümayəndələri assimilyasiya edə bildi. Məsələn, fransızlara, almanlara və s. Amma cəmiyyətdə qalan hissə öz həyat tərzini, adət-ənənələrini və davranış bacarıqlarını saxlayıb. Bu proseslər imperiyanın dağılmasından sonra keçmiş müstəmləkələrin bir çox nümayəndələrinin vətəndaşlıq aldığı, lakin yerli cəmiyyətə inteqrasiya olunmadığı Böyük Britaniyada xüsusilə nəzərə çarpırdı.
Multikulturalizm ideyasının müəllifləri hesab edirdilər ki, paralel birgəyaşayış son nəticədə bu icmaların tədricən birləşməsinə gətirib çıxaracaq. Ancaq indi göründüyü kimi, ideya özünü doğrultmadı. Vəziyyətdən narazılıq hər iki tərəfə yayıldı və Qərb cəmiyyətlərində millətçilik meyllərinin canlanmasına səbəb oldu.
Elmi-tədqiqat predmeti kimi etnik (milli) siyasət çox nadir hallarda Azərbaycan alimlərinin nəzərində olmuşdur. Bəzi Azərbaycan alimlərinin araşdırmalarında etnik siyasətin müəyyən aspektləri Azərbaycanda millətlərarası münasibətlərin vəziyyəti və perspektivləri kontekstində təhlil edilmişdir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, etnik siyasət konsepsiyasının hazırlanmasına elmi yanaşmalar hələ də Azərbaycan sosial alimlərinin nəzər dairəsindən kənarda qalır. Bu yanaşmalar millətlərarası münasibətlər sahəsində dövlət siyasətinin strateji və taktiki istiqamətləri işlənib hazırlanarkən geniş konseptual təlimatlarla müəyyən edilir. Bu hal həm də əhalinin çoxmillətli tərkibinin formalaşmasının uzun tarixi dövrü əhatə etdiyi, dərin inteqrasiya olunmuş, etnomədəni cəmiyyətin inkişaf etdiyi Azərbaycanın tarixi-mədəni xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.
Azərbaycanın etnik siyasət konsepsiyası, bu qrupların maraqlarının təmsil olunması real ictimai-siyasi quruluşa uyğun olmalı, həm vətəndaşların əsas hüquq və azadlıqlarına, həm də dövlət maraqlarına zidd olmayan formalarda həyata keçirilməlidir. Bu halda Azərbaycan rəhbərliyinin siyasi xəttinin əsas istiqaməti etnik mənsubiyyətə deyil, ictimai-siyasi zəminə əsaslanan təmsilçilik sisteminin formalaşması ola bilər.
Aydındır ki, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasının prioritetinin elan edilməsi etnik, dini və irqi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq vətəndaşların siyasi, iqtisadi və mədəni maraqlarının nəzərə alınmasını tələb edir. Məhz buna görə də Azərbaycan Respublikasının etnik siyasəti konsepsiyasında sırf etnik xarakter daşıyan və hər hansı bir etnik qrup üçün siyasi hakimiyyət bərqərar etməyə çalışan siyasi partiyaların və ictimai-siyasi hərəkatların fəaliyyətinə qanunvericilikdə məhdudiyyətlər öz əksini tapmalıdır.
Hazırda cəmiyyətin, xüsusən də yeniyetmə və gənclərin mənəvi-əxlaqi vəziyyəti xüsusi narahatlıq doğurur. Narahatlığın əsas əlaməti gənclərin fəaliyyətinin dağıdıcı formalarının artmasına, həyatın mənasının itməsinə səbəb olan sosial, şəxsi və mənəvi şəxsiyyətin böhranıdır. Nəsillər arasında konflikt qarşıdurması güclənir, yeniyetmələr və gənclər etnososial münaqişələrin mühüm bazasını təşkil edir, kortəbii və mütəşəkkil cinayətkarlıq mühitinə çevrilirlər.
Sosial-mədəni fəaliyyətlərdə mənəvi-əxlaqi tərbiyənin əhəmiyyətli resursları var. Onun mexanizmləri birbaşa ünsiyyət, fəaliyyət və onların yaratdığı əlaqələr və qarşılıqlı təsirlərdir. Təhsil qarşılıqlılığının bu cür formalarına sosial-mədəni təhsil hadisəsi kimi mədəni qoruyucu pravoslav təhsil fəaliyyətləri də daxildir.
Bu fenomen, mənəvi-əxlaqi tərbiyə sahəsində pravoslav və sosial-mədəni pedaqogika ideyalarının pedaqoji cəhətdən əsaslandırılmış inteqrasiyası və onların nəzəri, metodoloji və texnoloji inkişafını təmin etmək şərti ilə təhsilin məqsəd və vəzifələrini həyata keçirməyə imkan verir. Qeyd olunan sosial-mədəni fəaliyyət növü insanların və etno-sosial mühitin qarşılıqlı təsirini tənzimləmək, öz millətlərarası ünsiyyət təcrübəsini formalaşdırmaq, müxtəlif xalqların mədəniyyətinə və adət-ənənələrinə hörmət etmək üçün məqsədyönlü təhsili müəyyən edən yeni, sosial yönümlü perspektivi təmin edir. Eyni zamanda əxlaqi idealları, Vətənə məhəbbət və ekoloji mədəniyyəti də inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır.
Müasir cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər din azadlığını açıq şəkildə nümayiş etdirməyə və insanların pravoslav dəyərləri ilə tanış olmasına imkan yaradır. “Mənəvi-əxlaqi tərbiyə” kateqoriyası müasir yerli pedaqoji nəzəriyyə və təcrübənin tezaurusuna möhkəm daxil edilmişdir və həm federal, həm də regional səviyyədə təhsil proqramı sənədlərində öz əksini tapmışdır.
Hazırda mövcud olan elmi konsepsiyaların bütün dəyərinə baxmayaraq, pravoslav təhsil fəaliyyətinin mədəni qorunmasında yeniyetmələr və gənclər üçün mənəvi-əxlaqi tərbiyə problemi kifayət qədər inkişaf etdirilməmişdir. Eyni zamanda, pravoslav mədəniyyətinin mövcud təhsil imkanları ilə mədəni-maarif fəaliyyətində bu resurslardan kifayət qədər istifadə edilməməsi arasında bir sıra ziddiyyətlər yaranır; müasir sosial-mədəni şəraitdə gənc nəslin mənəvi-əxlaqi tərbiyəsi problemlərinin əhəmiyyətinin və bu məsələnin proqram-metodiki səviyyədə inkişaf etdirilməməsinin qəbul edilməsi; pravoslav mədəniyyətinin təhsil potensialını reallaşdırmağa qadir olan sosial-mədəni sahədə mütəxəssislərə ehtiyac və sosial-mədəni fəaliyyətlər vasitəsilə şəxsiyyətin mənəvi-əxlaqi tərbiyəsinin məzmunu və metodologiyasının inkişaf etdirilməməsi.
Müxtəlif dini konfessiya nümayəndələri arasında əməkdaşlığın genişlənməsində qeyri-hökümət təşkilatları, habelə beynəlxalq qurumlar da müəyyən rol oynayır. Belə ki, 22 iyun 2004-cü il tarixdə Bakıda Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində “Cənubi Qafqazda tolerantlığın formalaşmasında islamın rolu” mövzusunda seminar keçirilmişdi. Fridrix Nauman Fondunun (Almaniya), “Vətəndaş cəmiyyəti uğrunda” müstəqil məsləhətçi mərkəz (Azərbaycan), Münaqişələr və danışıqlar üzrə beynəlxalq mərkəz (Gürcüstan) və Amerikanın Yəhudi Komitəsi (ABŞ) ilə birgə təşkil etdiyi tədbirdə Azərbaycan, ABŞ, Almaniya və Gürcüstandan olan müxtəlif dini konfessiyaların nümayəndələri, siyasətçilər, tarixçilər və ekspertlər iştirak ediblər.
“İslam sivilizasiyası Qafqazda” mövzusunda beynəlxalq simpoziumda Ümummilli lider Heydər Əliyev demişdir: "Dünyada bir çox böyük dinlər mövcuddur. Hər dinin özünəməxsus yeri var. Biz azərbaycanlılar islam dini ilə fəxr edərək, eyni zamanda, heç vaxt başqa dinlərə qarşı mənfi münasibət göstərməmişik, düşmənçilik etməmişik, ədavət aparmamışıq və heç bir başqa xalqı da öz dinimizə itaət etməyə məcbur etməmişik. Ümumiyyətlə, başqa dinlərə dözümlülük, başqa dinlərlə yanaşı və qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamaq islam dəyərlərinin xüsusiyyətidir. Bu, tarix boyu Azərbaycanda da, Qafqazda da öz əksini tapıbdır. Azərbaycanda islam dini ilə yanaşı xristian dini də, yəhudi dini də əsrlər boyu yaşayıb və indi də yaşayır. Qafqazda da bu mənzərə var. Hesab edirik ki, insanlar hansı dinə, hansı mədəniyyətə mənsubluğundan asılı olmayaraq, bütün başqa mədəniyyətlərə, dinlərə, mənəvi dəyərlərə də hörmət etməli, o dinlərin bəzən kiməsə xoş gəlməyən adət-ənənələrinə dözümlü olmalıdırlar”.
Onu da qeyd edək ki, ölkədə formalaşmış tolerantlıq və dözümlülük Azərbaycan cəmiyyətini səciyyələndirən gözəl bir ənənəyə çevrilib. Bu əsas qanunda da öz əksini tapıb. Konstitusiyanın 48-ci maddəsinə əsasən, hər kəsin vicdan azadlığı vardır. Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır. Heç kəs öz dini etiqadını və əqidəsini ifadə etməyə (nümayiş etdirməyə), dini mərasimləri yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştirak etməyə məcbur edilə bilməz.
Bu gün Azərbaycan dini müxtəliflik baxımından çox zəngindir. Amma xoşbəxtlikdən müxtəlif dinlərin və dini-fəlsəfi cərəyanların yayıldığı ölkəmizdə bütün tarixi dövrlərdə etnik və dini icmalar arasında möhkəm dözümlülük əlaqələri formalaşmış, milli, irqi və dini zəmində heç bir ayrı-seçkilik faktı qeydə alınmayıb. Müxtəlif tarixi dövrlərdə Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış dini-etnik qruplar yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmış, qohumluq əlaqələri qurmuş və sözün əsl mənasında birgəyaşayışın harmonik vəhdətini nümayiş etdiriblər. Fərqli dini konfessiyaların nümayəndələri hər zaman həmrəy olmuş, vahid Vətənimizin azadlığı və firavanlığı uğrunda çalışmışlar. Azərbaycanın azadlığı və ərazi bütövlüyü uğrunda vuruşmuş, bu yolda canından keçmiş müxtəlif dini konfessiyalara mənsub vətəndaşlarımızın da uyuduqları Şəhidlər Xiyabanı bu gün bizim təkcə and yerimiz deyil, həm də qardaşlığımızın və vəhdətimizin simvoludur.