Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilib. 3-cü nəşr Moskva: Akademik Layihə

İnteraktiv və struktur yanaşmalar

İnteraktiv yanaşmalar  cəmiyyətin normalar və dəyərləri kontekstində subyektin davranışını müəyyən edərək, davranışın qiymətləndirilməsi sistemiylə və sosial reaksiyayla deviasiyanı əlaqələndirir.

Struktur yanaşmalar  münaqişənin (ictimai, mədəni, iqtisadi və s.) təbiətinə əsaslanaraq deviant davranışı izah edir.

Deviasiyanın psixoloji nəzəriyyələri

Deviasiyanın psixoloji nəzəriyyələri keçən əsrin sonunda meydana gəlib və cinayətkarın şəxsiyyətinin fenomenini öyrənməyə istiqamətlənib. XX əsrdə deviant davranışının psixologiyası aşağıdakı yanaşmalarda baxılmışdır: psixoanalitik, psixodinamik, təcavüz nəzəriyyəsi — frustrasiya.

FRUSTRASİYA (latın frustratio — yalan, boş, nasazlıq, dağıtma (planlar, fikirlər), frustror-dan — aldadıram, məyus edirəm) — sıxıcı gərginliyin psixoloji vəziyyəti, narahatlıqlar, çarəsizlik və ümidsizlik vəziyyətində yaranır və qarşısıalınmaz təhlükə kimi şəxsiyyətin təlabatını və bu və ya digər fəaliyyətinin həyata  keçirilməsində təzahür edir.

Deviasiyanın  psixoanalitik nəzəriyyəsi iddia edir ki, insanın xarakteri bir çox şeydə instinktlərlə müəyyən edilmişdir, hansılar ki, özlüyündə ictimaiyyətə qarşıdır və xoşagəlməzdir. Əgər fərd erkən uşaqlıqda öz davranışını idarə etməyi öyrənirsə, bununla o həmçinin öz neqativ təzahürlərini də idarə etməyi öyrənir.Lakin, erkən uşaq təcrübəsində insan psixasını zədələyən elə vəziyyətlərlə rastlaşırlar ki, o, davranışda öz əksini (təsirini) tapmışdır, bundan başqa normadan kənar (deviant) müəyyən davranışda, altşüur qatında yer tutan münaqişələrlə müəyyən edilmişdir.Psixiatriyada şəxsiyyətin təsnifatına yanaşmalar, onun tipologiyası haqqında təsəvvürləri genişləndirdi, psixoanalitik təcrübədə isə sosiopatların spesifik qrupunu seçməyə başladı.

Sosiopatlar — o şəxslərdir ki, əxlaqi və mənəvi məhdudiyyətlərə malik deyillər, əgər cinayətkar fəaliyyət onlara maddi və mənəvi xeyiri gətirə bilərsə zorakılıq və ağrı çəkdirməyə hazırdırlar. Belə yanaşma cinayətkarın şəxsiyyətinə psixo-emosional problemlərə malik olan fərd kimi baxır.

Deviasiyanın psixodinamik nəzəriyyəsi deviant davranışı, münasibətlərin nizama salınması problemleminin üsulu kimi təhlil edir.Problemə arzular, normalar, cəht etmə və.s ilə arasında şəxsiyyətdaxili münaqişə kimi baxılır. Lakin, cinayətkar davranışın dəqiq motivlərini aydınlaşdırmaq çətindir, belə ki, kifayət qədər dəqiq “alətlər” vasitəsi və aydınlaşdırılan fiks olunmuş fərziyyələrin yoxdur.

Frustrasiyanın  nəzəriyyəsi- təcavüz

Bu nəzəriyyəyə əsasən, frustrasiya həmişə təcavüzün hər hansı formasına gətirir və əksinə — təcavüz həmişə frustrasiyanın nəticəsidir. Növbəti amillər təcavüzün təzahüründə əhəmiyyətli rol oynayan amillərdir:

■  Subyekt, gələcək məqsədinə çatmaqda gözlədiyi məmnunluq dərəcəsi;

■  Hədəf nailiyyətə gedən yolda maneənin gücü;

■ Ardıcıl frustrasiyaların miqdarı.

Tədqiqatçılar belə güman edirlər ki, bununla da təcavüz növbəti təcavüzə meyl səviyyəsini aşağı salaraq katarsis forma rolunu oynayır.