Dərs vəsaiti Sumqayıt 2015 Azərbaycan Respublikasi Təhsil Nazirliyi Sumqayıt Dövlət Universiteti

9.4. Xarici investisiyaların quruluşunda beynəlxalq sazişlər və razılaşmalar.

Birbaşa xarici investisiyalarının yatırılmasının əhəmiyyəti dünya iqtisadiyyatının sürətli inkişafı ilə bilavasitə bağlıdır və aşağıdakılarla izah olunur:

 xarici investisiyaların həcmi və bu coğrafiyası sürətlə artmaqdadır. Bu isə beynəlxalq iqtisadi münasibətləri və bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin inkişafı, təkmilləşdirilməsi, uzun müddətli iqtisadi əlaqələrin formalaşması, bir ölkənin investisiya yönümlü rezidentlərinin diğər ölkələrin müəssisələrinə uzunmüddətli maraqlarının artmasına əlavə stimullar verir;
 müasir xarici investisiyalar siyasəti müxtəlif ikitərəfi, çoxtərəfli, diğər beynəlxalq sazişlərin, müqavilələrin hazırlanmasına və bağlanmasına zərurirət yaradır və bir çox beynəlxalq səviyyəli investisiya sazişləri (müqavilələri) mövcuddur. Bu sənədlərdə investisiyaların maneəsiz hərəkəti, səmərəli yerləşdirilməsi, onların qorunması, kapitalın artımına münbit şəraitin yaradılması və digər mühüm müddəalar öz əksini tapmışdır. Digər tərəfdən, bu tip sənədlərdə investisiyaların hüquqi-normativ müddəaları, onların milli və beynəlxalq kontekstdə qarşılıqlı hərəkət rejimləri əsaslandırılır, o cümlədən bu sahədə mübahisələrin, iddiaların baxılması, razılaşdırılması da nəzərdə tutulur;
 investisiyaların dünya bazarı horizontlarında sürətli hərəkəti beynəlxalq əmək bölgüsü proseslərinin səmərəliliyinin artırılmasında dünya bazarlarının bölüşdürülməsində, iqtisadi sahələrdə təsir güclərinin dəyişməsində və sair mühüm istiqamətlərdə əlavə stimullar yaradır.
XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq investisiyalarının hərəkətini asanlaşdıran və onların qorunmasını təmin edən beynəlxalq razılaşmaların işlənib hazırlanması ciddi əhəmiyyət kəsb edirdi. Artıq 1966-cı ilin 14 oktyabrında BMT-nin Baş Assambleyasında Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankının hazırladığı İnvestisiyalarının nizamlanması Konvensiyası ratifikasiya olundu və hazırda bu quruma daxil olan ölkələrin sayı 100-dən çoxdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, artıq bu dövrlərdə bir çox ölkə qruplarında investisiyalarının hərəkəti və qorunması barədə müvafiq razılaşmalar işlənib qəbul edilmişdir.
Məsələn, o dövrdəki inkişaf etmiş ölkələri özündə birləşdirən İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı tərəfindən 1966-ci ildə iki kodeks: kapitalın hərəkətinin liberallaşdırılması və carı görünməyən əməliyyatların liberallaşdırılmiası hazırlanıb qəbul olunmuşdur. 1957-ci ildə ərəb ölkələrinin iqtisadi birliyi haqqında Saziş, 1965-ci ildə Mərkəzi Afrika ölkələrində investisiyalar üzrə gömrük və iqtisadi ittifaq ümumi konvensiyası, 1969-cu ildə Andsk subregional inteqrasiya Sazişi, 1970-ci ildə ərəb ölkələri arasında investisiyaların və kapitalın sərbəst hərəkəti haqqında sazişlər imzalanmışdır.
XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq investisiyalarının daha sürətli hərəkəti və bu mühüm iqtisadi rıçaq üzrə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin, əməkdaşlığın təkmilləşdirilməsi üçün əlavə iqtisadi diplomatiya səyləri göstərilməsi güclənməyə başladı. Nəhayət, 1974-cü ildə BMT-nin Baş Assambleyasında beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin yeni qaydaları və normativləri təkmilləşdirildi, dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri üzrə Xartiya qəbul edildi. Bu sənədə əsasən suveren dövlətlər öz Milli mənafelərini qorumaqla yanaşı, xarici kapitalın hərəkəti və qorunmasını da əsas prinsip kimi qəbul etdilər. Bundan əlavə, 1977-cı ildə Beynəlxalq Əmək Təşkilatı tərəfindən üçtərəfli deklarasiyaya əsasən çoxmilli müəssisələrə və sosial siyasətə qarşı münasibətlərin prinsipləri razılaşdırılmışdır.
Şübhəsiz, dünya təsərrüfat sistemində baş verən sürətli inkişaf prosesləri və transformasiyalar beynəlxalq saziş və konvensiyaların səviyyəsində də öz təsirini göstərmişdir. Artıq 1994-cü ildə QATT-ın Uruqvay raundu üzrə Sazişdə investisiyaların hərəkəti və qorunması qaydaları daha çox təkmilləşdirmələrə məruz qalmışdır. 1994-ci ildə qəbul edilmiş Enerji xartiyasını isə 50-yə yaxın ölkə imzalamışdır. Bu Xartiya NAFTA tərəfindən (ABŞ, Kanada, Meksika) hazırlanmış və həmin Xartiyanı imzalamış ölkələr təkcə Amerikanı, Qərbi Avropanı yox, həm də Mərkəzi və Şərgi Avropa ölkələrini, MDB dövlətlərini təmsil etmişdir.
Hazırda dünyada baş verən qloballaşma prosesləri və investorların innovasiyalaşdırılması, daha müasir və yeniləşmiş hüquqi-normativ baza, münbit rejimlər tələb edir və getdikcə investisiyaların hərəkəti, yerləşdirilməsi, onların səmərəliliyinin artırılması üzrə daha mükəmməl dünya qaydalarının, normativ sənədlərin, beynəlxalq Sazişlərin qəbul ediləcəyi istisna edilmir.
Ayrı-ayrı ölkələrin investisiyaların hərəkəti və qorunması haqqında tarixdə iz buraxmış qanun və qaydalardan ABŞ-da qəbul edilmiş. Helms-Berton Amerika qanununu (1996-ci il) göstərmək olar. Bu qanuna əsasən 1959-cu ilin 1 yanvarında Kubada baş vermiş inqilab nəticəsində zəbt edilmiş əmlak, kapitalların geri qaytarılması üçün iddiaların qaldırılmasına imkan yaranmışdır. Şübhəsiz, bu tip qanunun qəbul edilməsi müəyyən çətinliklərə və fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Ancaq bütün hallarda qanunun qəbulundan əsas məqsəd investisiyaların və kapitalın toxunulmazlığının dünya miqyasında nümayiş etdirilməsi tendensiyası üstünlük təşkil edir.